34
bank sektorundakı qısamüddətli likvid vəsaitləri hesabına formalaşır. Belə bazar iştirakçılarının
(brokerlər) uzunmüddətli likvid notlar bazarına buraxılması banklarda likvidlik defisitinin
formalaşmasına yardımçı olacaqdır.
Qeyd etmək lazımdır, uzunmüddətli notların satılması zamanı bazar faizlərini təhrif etməmək
üçün Mərkəzi Bank qiymət qoyan kimi yox, qiymət götürən kimi fəaliyyət göstərməlidir. Lakin
28 günlük notlar ilə əməliyyatlar zamanı siyasət faizi də istinad faiz kimi qəbul edilə bilər (əgər
bazar faziləri mövcud deyilsə). Tövsiyə olunur ki, dövlət qiymətli kağızlarının satılması zamanı
da Maliyyə Nazirliyi DQK-lar üzrə qiymətləri müəyyənləşdirməsin və bazarda qiymət götürən
iştirakçı kimi çıxış etsin.
Aydındır ki, dövlət büdcəsinin defisit problemi olmadığından DQK bazarının inkişafı da
ləngiyir. DQK-lar üzrə təkrar bazarın inkişafdan qalması isə digər qiymətli kağızlar bazarının da
inkişafına mənfi təsir göstərir. Ümumiyyətlə, DQK-lar üzrə faiz dərəcələri müxtəlif müddətlər
üzrə riskdən azad gəlirliliyi əks etdirir. Riskdən azad gəlirlilik əyrisi isə digər borc kağızlarının
(məsələn, korporativ, və s.) qiymətləndirilməsi üçün istinad nöqtəsi kimi çıxış edir. DQK-ların
təkrar bazarının mövcud olmaması bençmark kimi qəbul edilən risksiz gəlirlilik əyrisinin
hesablanmasına maneədir. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün Mərkəzi Bankın uzunmüddətli
notları istifadə oluna və riskdən azad “qaba” gəlirlilik əyrisi hesablana bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, struktur likvidlik profisitinin mövcud olması kommersiya
banklarında likvidlik idarəetməsinin lazımi səviyyədə olmamasından da xəbər verir. Praktikada
kommersiya banklarının likvidlik idarəetməsi gündəlik xərclərin azaldılması məqsədi güdür.
Çünki, heç bir gəlirlilik qazanmayan bank ehtiyatının fürsət məsrəfi banklararası bazar
faizləridir. Bankların gündəlik xərclərinin yüksəlməsi isə onların əməliyyat xərclərini artırır və
yüksək spredin formalaşmasına gətirib çıxarır. Bank sektorunda spredin yüksək olması isə
sektorda səmərəliliyin arzuedilən səviyyədə olmadığını göstərir. Bu səbəbdən, Mərkəzi Bank
sektorda likvidlik idarəetməsi praktikasının yaxşılaşdırılması üçün tədbirlər həyata keçirməlidir.
Mərkəzi Bank struktur likvidlik profisitinin mövcud olduğu şəraitdə məcburi ehtiyat
normalarından aktiv alət kimi istifadə edə bilər. Əgər likvidlik profisiti banklar arasında
simmetrik paylanmamışdırsa və burada heterogenlik müşahidə olunursa, bu zaman likvidlik
mövqeyinə görə banklara məcburi ehtiyatlar üzrə differensiallaşdırılmış norma tətbiq oluna bilər.
Həmçinin, AMB bank sistemi qarşısında xalis öhdəliklərinin müddət strukturunda dəyişikliyə
gedərək sektorun likvidlik defisitinin yaranmasına çalışmalıdır. Belə ki, likvidlik defisitinin
yaranması üçün Mərkəzi Bank sektordan uzunmüddətli alətlərlə borc almalı, qısamüddətli
alətlərlə borc verməlidir. Belə olan halda, banklar aktiv və passivləri üzrə mövcud olan müddət
uyğunsuzluğunu, həmçinin likvidlik defisitini ortadan qaldırmaq üçün banklararası bazara və ya
Mərkəzi Banka tez-tez müraciət etməli olacaqlar.
Nəzərə almaq lazımdır ki, praktikada mərkəzi bankların bank sektoruna qısamüddətli
kreditlər verməyi üstün tutması siyasət faiz qərarlarının transmissiyası ilə də bağlıdır. Belə ki,
35
bank sektoruna uzunmüddətli kredit verən mərkəzi bank siyasət faizini dəyişdiyi zaman bunu
mövcud kredit portfelinə tətbiq edə bilmir. Halbuki, kreditlərin qısa müddətə verilməsi siyasət
faizləri üzrə qərarları birbaşa bank sektoruna verilən kreditlərə transmissiya etməyə imkan verir.
Düzdür, mövcud əməliyyat çərçivəsi ilə Mərkəzi Bankın sektora müddəti 30 günədək olan
kreditlərdən tutmuş, müddəti ən az 5 il təşkil edən kreditlərə qədər borc vermək imkanı
mövcuddur. Lakin hesab edirik ki, bu çərçivənin də yuxarıdakı arqumentlərə görə yenidən
nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac var. Qeyd etmək lazımdır ki, Beynəlxalq Valyuta Fondu da öz
hesabatlarında eyni istiqamətdə tövsiyələr vermişdir (BVF (2014) , FSAP Aide Memoire
(2015)).
Hesab edirik ki, daimi imkanlar strukturunun də yeni rejim üçün dəyişdirilməsi zərurəti
yaranmışdır. Mərkəzi Bank girov əsasında limitsiz gecəlik kreditlərin verilməsi və gecəlik
depozit götürmə imkanlarının təklif edilməsi mexanizmini də işləyib hazırlamalıdır. Bu halda,
faiz dəhlizinin parametrlərini repo və əks-repo əməliyyatları üzrə faiz dərəcələri deyil, daimi
imkanlar strukturunun kredit və depozit faizləri təşkil edəcəkdir. Bu zaman kommersiya
banklarına verilən kreditlər və depozitlər eyni faiz dərəcəsi ilə təklif edilməli, banklar üzrə
differensiallaşdırılma aparılmamalıdır.
Burada əsas problemlərdən biri də, maliyyə bazarlarının inkişaf etməməsinə görə girov kimi
qəbul edilən alətlərin məhdud olmasıdır. Lakin düşünürük ki, Mərkəzi Bankın uzunmüddətli
notlarının dövriyyəyə buraxılması, habelə girov təsnifatının genişləndirilməsi bu məhdudiyyətin
təsirini yumşaldacaqdır. Hətta, Mərkəzi Bank girov təsnifatına xarici ölkələrin dövlət qiymətli
kağızlarını da daxil edə bilər. Bu təcrübə geniş yayılmasa da, bir sıra mərkəzi banklar oxşar
praktikaya müraciət edirlər (İngiltərə Bankı, Türkiyə Mərkəzi Bankı, və s.).
Daxili banklararası bazarın inkişafının ləngiməsi və orada aparılan əməliyyatların çox kiçik
həcmdə olması Mərkəzi Bankın yeni rejimi üçün əsas məhdudiyyətlərdən biri hesab oluna bilər.
Düzdür, bazarın inkişaf səviyyəsinin geri qalması bəzi obyektiv səbəblərlə də bağlıdır. Məsələn,
bankların likvdilik idarəetməsi və banklararası bazardakı əməliyyatların idarə olunması ilə bağlı
təcrübəsinin az olması, bazarın inkişafına maneə yaradan səbəblər arasında sadalana bilər. Çox
vaxt, banklar arasındakı kredit və depozit əməliyyatları şəxsi əlaqə və münasibətlərə dayanan
qarşılıqlı inama söykənir. Bu isə göstərir ki, banklar arasında profesional müstəvidə münasibətlər
hələ də inkişaf etməyib. Buna səbəb olaraq, bazarda şəffaflığın aşağı olması, bazarın texniki
təchizatının tələblərə cavab verməməsi, əməliyyatlar üzrə girov alətlərinin məhdud olması, zəruri
informasiyaya çıxışın çətin olması, belə əməliyyatlarla bağlı zəruri bacarıqların formalaşmaması,
və s. kimi amillər göstərilə bilər.
Əvvəlcə qeyd etdiyimiz kimi, banklararası bazarda seqmentasiya mövcud olduğundan bəzi
bankların digərlərinə borc vermək praktikası olmaya bilər. Lakin hesab edirik ki, girov əsasında
bankların bir-birinə kredit verməsi mümkündür və bu təşviq edilməlidir. Aydındır ki, daimi
imkanlar strukturu fəaliyyətə başlayarsa, bazarda likvidlik profisiti olan banaklar depozit