Targeting: what promises do country

7 

 

forvard  faiz  dərəcəsi 

)

,

(

n

m

f

t

  investorun  m  il  sonradan  başlamaq  şərti  ilə  n  il  davam  edən 

investisiya yatırımı üçün bu gün tələb etdiyi gəlirlilik dərəcəsidir. Forvard faiz dərəcəsi elə faiz 

dərəcəsidir  ki,  həmin  faizdə  investor  yuxarıdakı  iki  investisiya  imkanından  eyni  qazancı  əldə 

edir.  

Belə  ki,  əgər 2 illik istiqraz üzrə  faizi

)

2

(

t

y

,  1 illik  istiqraz üzrə  faizi 

)

1

(

)

1

,

0

(

t

t

y

f



 və  1 il 

sonrakı  1  illik  forvard  faizini

)

1

,

1

(

t

f

ilə  işarə  etsək,  onda  investorun  hər  iki  investisiyadan  eyni 

qazancı əldə etməsi üçün aşağıdakı bərabərlik doğru olmalıdır: 

))

1

,

1

(

1

(

*

))

1

,

0

(

1

(

))

2

(

1

(

2

t

t

t

f

f

y









                                         (1)                                                                    

Çox kiçik faiz dərəcələrində (və ya mürəkkəb faizlərdə), (1) bərabərliyi təxminən belə də yazıla 

bilər: 

)

1

,

1

(

)

1

,

0

(

)

2

(

*

2

f

f

y

t

t





 

          

))

1

,

1

(

)

1

,

0

(

(

*

2

1

)

2

(

f

f

y

t

t





                                                (2)   

Beləliklə, uzunmüddətli istiqrazlar üzrə faizləri forvard faizləri ilə ifadə etmək mümkündür. 

Məsələn,  yuxarıdakı  arqumentdən  istifadə  etməklə  göstərmək  olar  ki,  10  illik  istiqraz  üzrə  faiz 

dərəcəsi  ardıcıl  10  ədəd  1  illik  forvard  dərəcələrinin  riyazi  ortasıdır.  Ümumiləşdirsək,  borc 

ödəmə dövrü n il müəyyən olunan sıfır kupon istiqrazın gəlirliliyi 

)

(n

y

t

 

1



i

 

tarixindən etibarən 

qüvvəyə  minnən  və  ödəmə  dövrü  1  il  təşkil  edən  forvard  faiz  dərəcələrinin 

)

1

,

1

(



i

f

t

 

riyazi 

ortası kimi ifadə oluna bilər: 

    

)

1

,

1

(

1

)

(

1









i

f

n

n

y

n

i

t

t

                                                             (3) 

Faizin  dövrü  strukturunun  müəyyənləşdirilməsi  ilə  bağlı  gözləntilər  hipotezinin  qüvvətli 

formasına  əsasən,  1  il  sonrakı  1  illik  forvard  faiz  dərəcəsi  növbəti  il  formalaşan  1  illik  faiz 

dərəcəsi  gözləntisinə  bərabərdir.  Ümumiləşdirsək,  n  il  sonrakı  1  illik  forvard  faiz  dərəcəsi  n  il 

sonra formalaşan 1 illik faiz dərəcəsi 

)

1

(

n

t

t

y

E



 gözləntisinə bərabərdir: 

)

1

(

)

1

,

(

n

t

t

t

y

E

n

f





                                                             (4) 

Tənlik (3)  və  (4)  nəzərə  alsaq, müddəti n  il təşkil edən sıfır kupon istiqrazın  gəlirliliyini (faizi) 

gözləntilər hipotezinin qüvvətli formasına əsasən belə ifadə edə bilərik: 

)

1

(

1

)

1

,

1

(

1

)

(

1

0

1

i

t

n

i

t

n

i

t

t

y

E

n

i

f

n

n

y



















                                               (5) 

---

8 

 

Başqa  sözlə,  gözlətilər  hipotezinə  görə,  n  illik  istiqraz  üzrə    faiz  dərəcəsi

)

(n

y

t

gələcək  n  il 

ərzində formalaşan 1 illik faiz dərəcələri ilə bağlı gözləntilərin riyazi ortasına bərabərdir. Lakin 

qeyd etmək lazımdır ki, bu tənlik praktikada çox vaxt özünü doğrultmur. Buna səbəb yuxarıdakı 

tənlikdə risk premyumunun və ya müddət premyumunun 

)

(n

rp

t

nəzərə alınmamasıdır: 

      

)

1

(

1

)

(

)

(

1

0

i

t

n

i

t

t

t

y

E

n

n

y

n

rp













                                                         

 (6) 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  risk  premyumunun  yuxarıdakı  ifadəsi  ona  “mühasibatlıq” 

prizmasından verilən tərifdir. Belə ki, əgər qısamüddətli faiz dərəcələri gözləntilərindəki dəyişmə 

uzunmüddətli  faiz  dərəcələrində  müvafiq  dəyişmə  meydana  gətirmirsə,  onda  bu  risk 

premyumunda baş verən dəyişmə ilə izah olunur (Gürkaynak və Urayt (2012)). Başqa ifadə ilə, 

müddət  (risk)  premyumu  investorların  qısamüddətli  istiqrazlara  ardıcıl  investisiya  əvəzinə 

uzunmüddətli istiqrazları saxladıqlarına görə tələb etdikləri əlavə gəlirlilik dərəcəsidir (Bernanke 

(2015d)).  

Uzunmüddətli  faizlərin  alt  komponentlərə  bölüşdürlməsi  maraqlı  mülhizələr  söyləməyə 

imkan  verir.  Risk  premyumunun  dövr  ərzində  sabit  qaldığını  düşünsək,  mərkəzi  bankın 

qısamüddətli  faizlərlə  (siyasət  faizi  ilə)  bağlı  qərarlarının  uzunmüddətli  faizlərə  ötürülməsi 

gözləntilər hipotezi əsasında təhlil oluna bilər. Məsələn, əgər mərkəzi bank qısamüddətli faizləri 

endirir, lakin gözlənilənin əksinə uzunmüddətli faizlər qalxırsa onda bu hadisə belə də izah oluna 

bilər  –  iqtisadi  agentlər  gələcəkdə  yüksək  inflyasiya  gözləyirlər  və  nəticədə,  qısamüddətli 

faizlərlə bağlı gözləntilər yüksəlir ki, bu da sonda uzunmüddətli faizləri yuxarı qaldırır. 

Buna  bənzər  hadisəni  Alan  Qrinspan  2005-ci  ilin  fevral  və  iyul  ayındakı  Konqres 

qarşısındakı  çıxışlarında  qeyd  etmişdi.  Belə  ki,  Federal  Ehtiyatlar  Sistemi  2004-cü  ilin  iyun 

ayından  başlayaraq  1  il  ərzində  gecəlik  faiz  dərəcələri  hədəfini  1%-dən  3%-ə  qaldırmış,  lakin 

həmin dövr ərzində 10 illik istiqrazlar üzrə faiz dərəcəsi 4.97%-dən 4.07%-ə enmişdi. Qrinspan 

uzunmüddətli  faiz  dərəcələrinin  bu  davranışını  “müəmma”

6

  adlandırmışdı.  Qrinspan  2005-ci  il  

iyul ayındakı çıxışında bu hadisəni uzunmüddətli faizlər üzrə risk premyumu ilə izah edirdi.  

Həmçinin,  (5)  tənliyinə  əsasən  deyə  bilərik  ki,  mərkəzi  bank  gələcək  qısamüddətli  faizlərlə 

bağlı gözləntilərə təsir edə bildiyi dərəcədə uzunmüddətli faizlər üzərində təsirə malikdir. Elə bu 

səbəbdən,  inkişaf  etmiş  ölkələrin  mərkəzi  bankları  qısamüddətli  faiz  dərəcələri  üzrə  sıfır 

minimum  həddi

7

  ilə  qarşılaşdıqları  zaman  başqa  alternativ  düşünməli  oldular.  Bu  alternativ 

iqtisadiyyatı  stimullaşdırmaq  üçün  uzunmüddətli  faiz  dərəcələrinə  təsir  göstərmək  kanalı  idi. 

Yuxarıdakı  tənliyə  görə,  əgər  mərkəzi  banklar  uzun  dövr  ərzində  siyasət  faizlərini  aşağı 

                                                           

6

 Qrinspan deyirdi: “The development contrasts with most experience, which suggests that  … increasing short-term 

interest rates are normally accompanies by a rise in longer-term yields … For the moment, the broadly unanticipated 

behavior of the world bond markets remains a conundrum.” 

7

 İngilis dilində “zero lower bound” – nominal faizlərin sıfırdan aşağı endirilməsinin çətin olması. Günümüzdə, cüzi 

mənfi faiz dərəclərini də müşahidə edirik (Avropa Mərkəzi Bankı, İsveç Riksbankı). 

---