38
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
tarzında olan Oğuzların ataları Guzlar ise Ġskender istilası dönemde tamamen
yurtlarını terk etmiĢ ve daha doğuya çekilmiĢlerdir. Buna ek olarak Araplar
baĢlarında bir kağan olan Türkleri el-türku‟l-hakiki Ģeklinde ifade etmiĢler ve
onlar için el-Turku‟l-Hakaniya tabirini kullanmıĢlardır. Kağanlı Türklerin
haricindeki Türklerin, Türkmen Ģeklinde ifade edildiklerine dönük bir
yaklaĢım da bulunmaktadır. Bunun yanında Lazlo Rasony, Türkmenlerin,
Oğuzların bir uzantısı olduğunu ve dolayısıyla onların da Oğuz olarak kabul
edilmeleri gerektiği üzerinde durmuĢtur
24
.
Barthold ise Türk topluluklarının kağanlı oldukları dönemlerde
kendilerini tek bir millet olarak gördüklerini, fakat baĢsız kaldıklarında her
birinin ayrı bir yön tuttuklarını ifade etmektedir
25
. Minorsky ise Türkmen
adındaki
man ekinin abartı sözcüğü olduğu
öz anlamına geldiğini, dolayısıyla
bu kavramın Öz Türk anlamında yorumlanması gerektiğini ifade etmiĢtir
26
.
Türkmenleri Oğuzlardan ayrı gösteren Mukaddesi de Çu havzasında oturan
Türkleri, Türkmen olarak adlandırmıĢ ve Türkistan toprakları üzerinde
dokuzoğuzlara sınır olan toprakları da
Arzü't-Türkmeniye Ģeklinde Türkmen
toprakları olarak kaydetmiĢtir
27
. Bunun yanında ibn-i Haldun Türkmenleri
Hazar Türklerinin bir devamı olarak kabul etmektedir. Buna delil olarak da
Kitabu‟l-Fahri kitabının yazarı Ġbnü‟l-Tiktaka‟nın Selçuk ve babası Dakuk‟u
Hazar Türklerinden saymasını ve onlar için Hazar Meliki tanımını
kullanmasını delil olarak göstermektedir
28
. Hazar sözcüğünün de birçok
tarihçi tarafından
Gez veya
Kaz sözcüklerinin sonuna getirilen ve millet
anlamı katan -ar, -er eklerinin eklenmesi sonucunda önce Kazar veya Gezer
Ģeklinde ortaya çıktığı ve sonraları Hazar Ģekline dönüĢtüğü ifade
edilmektedir
29
. Halbuki Hazar sözcüğü bariz bir Ģekilde Oğuzların atası olan
Guzlardan adını almaktadır ve
Guz sözcüğüne eklenen -ar, -er ekiyle önce
Guzar'a daha sonraları
Hazar'a dönüĢmüĢ olması daha mantıklı bir yaklaĢım
olmalıdır.
24
Laszlo Rasony, age, s. 195.
25
Laszlo Rasony, Tarihte Türklük, Ankara, 1988, s. 273.
26
Reha Oğuz Türkkan, agm, s. 409-423.
27
Osman Turan, age, s. 158.
28
Zeki Velidi Togan, age, s. 184. Z. V. Togan, Selçuklular ailesinde Ġsrail, Mikail, Davud,
Yunus gibi isimlerin varlığının Oğuzların Hazarlarla olan münasebetlerinden ileri geldiğini
ifade etmektedir. Bkz. Aynı yer.
29
Laszlo Rasony, age, s. 114; Zeki Velidi Togan, "Hazarlar Maddesi", MEB Ġslam
Ansiklopedisi, C. V-I, Ġstanbul, 1970, s. 398; Mualla Uydu Yücel, "Hazar Hakanlığı",
Türkler
Ansiklopedisi, C. II, Ankara, 2002, s. 445.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 39
Ġskender istilası akabinde Maveraünnehir coğrafyasında vaki olan Saka
toplulukları dağılmıĢlar ve büyük bir kısmı bu dönemde Ġskender‟in tesis
etmiĢ olduğu Greko-Baktirya krallığı bünyesinde yaĢamlarını devam
ettirmiĢlerdir. Bu bölgede yaĢayan Saka toplulukları zamanla Ġran kültürünün
yanında, Grek kültürünün de etkisi altında kalmıĢlardır
30
. Bundan dolayı Ġran
ve Grek kültürünün etkisi altında kalmıĢ Saka ve Yüeçi topluluklarının,
sonraki dönemlerde Baktirya toprakları üzerinde kurmuĢ oldukları KuĢan ve
Akhun devletleri; dil, din ve kültür olarak daha doğuda bulunan Göktürk,
Hun ve Uygur Türklerine göre farklılık arz etmekteydiler. Bu devletlerin
bünyesinde büyük bir kesafete sahip olan Oğuzlar ile Türkmenler arasındaki
farklılıkların kaynağının, bu dönemlerde Türkmenlerin Oğuzlardan farklı
olarak Ġran ve Grek kültürün etkisi altında kalmıĢ olmalarından kaynaklanmıĢ
olması da muhtemeldir. Dolayısıyla Kafkaslar ve Karadeniz‟in kuzeyindeki
Terkuman adı verilen Türkmenlerin aksine, Maveraünnehir Türkmenleri; Ġran
ve Grek etkisinden dolayı yerleĢik hayata geçmiĢ ve yatuk adı verilen Ģehirli
Türklerin çoğunluğunu oluĢturmuĢlardır
31
. Yine Saka kökenli Hazarların
Oğuzlarla olan münasebetleri ortadadır
32
.
Hazarlar, Göktürklerin batı kollarını teĢkil etmekteydiler ve Oğuzlar
ile bu bağlamda önemli irtibatları vardı. Bizans kaynakları Oğuzları Sakaların
devamı olan topluluklar Ģeklinde göstermektedirler. Bizans kaynaklarından
Menandros, Oğuzların Saka kökenli topluluklar olduğunu belirtmektedir.
MeĢhur Bizanslı elçi Zamarkos da Bizans imparatoruna Göktürkler için
sunduğu raporda "bunlar eskiden Sakaydılar, Ģimdi Göktürk olmuĢlar"
Ģeklinde bir ifade kullanmaktadır. Zamarkos'un Göktürkler hakkında böyle
bir ifade kullanmasının sebebi Göktürk ülkesinde yoğun olarak yaĢayan
Oğuzlardan dolayıdır. Diğer bir konu ise Ön Asya'daki Azeri Türkmenlerinin
varlığı konusudur. Azeri Türkmenlerinin, Manna ve Kaspi karıĢımı bir halk
olduğunu iddia edenler vardır. Bunun yanında Mannalar ile Ġranlıların karıĢımı
bir halk olduğunu ve Selçuklular döneminde Türkmen akınlarından sonra
Türkmenlerle karıĢarak günümüzdeki Azeri toplumunun ortaya çıktığı da
söylenmektedir
33
.
Halbuki Azeri Türkmenleri de Hazarlar gibi Saka kökenli
halklardandır. Sâsânîler döneminde Azerbaycan toprakları için Azerbazegan
30
Zeki Velidi Togan, age, s. 39.
31
Reha Oğuz Türkkan, age, s. 409-423.
32
Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün GeliĢme Çağları, Ankara, 1979, s. 96.
33
Osman Turan, Selçuklu Tarihi ve Türk-Ġslam Medeniyeti, Ankara, 1965, s. 214, 215, 216.