Tarix” kafedrasi “manbashunoslik va tarixshunoslik”

Manbalarni tashqi belgilari moddiy-texnik ma’lumotlariga qarab tahlil etish

Manbalarni tashqi belgilari yoki moddiy-texnik ma’lumotlari deganda qo’lyozma kitob yohud hujjat bitilgan qog’ozning o’lchami, qog’ozi, varaqlar soni, muqovasi,matn o’lchami, xati, siyohi, xattoti, asar nomi, muallifi, kitobat tarixi, joyi kabi ma’lumotlar nazarda tutiladi. Bu ma’lumotlar asar yozilish sabablari, uning yozilgan joyi va o’sha vaqtdagi texnik taraqqiyot va ijtimoiy-sisiy muhitni o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlarni aniqlamay turib, asarda bayon etilgan voqealar haqida, umuman asar haqida to’g’ri va to’la tasavvurga ega bo’lish, uning xususida fikr bildirish mumkin emas.

Qo’lyozma kitoblarning muallifi, asar nomi, yozilgan vaqti va joyini aniqlash qiyin. Chunki qadimgi qo’lyozmalarda bugungi kundagi kitoblardagi kabi muqovaning o’zidayoq asar nomi, muallif nomi, kitob boshlanishi va oxiridagi kabi zaruriy ma’lumotlar keltirilmagan. Ba’zi hollarda asar oxiri-xotimada uning ko’chirilgan vaqti va joyi hamda kotibning nomi qayd etiladi, xalos.

Ma’lumotlar keltirilmagan taqdirda, asarning matni, yozilish va kitobati tarixi, qog’ozi, xati hamda tili va til uslubiga qarab tahminan aniqlanadi. Bunday ma’lumotlarni aniqlash tadqiqotchidan katta hayotiy tajriba va yuksak malakani talab qiladi va bu ancha qiyin va mas’uliyatli ishdir. Bunday masalalarni mashhur kitob bilimdoni Ibodulla Odilov, Abduqodir Murodov, Abdulla Nosirov kabi yuksak malakali mutaxassislargina bir necha yozma manbalarni solishtirish, qiyoslash asosida hal qilishi mumkin.

Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash qo’lyozma kitobning ilmiy tahlil etishda katta ahamiyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning yozilishiga sabab bo’lgan ijtimoiy-siyosiy muhitni aniqlab olish uchun ham zururdir.

Odatda, qadimgi qo’lyozma asarlarda ko’p hollarda muallifning ismi ma’lum va ko’zga tashlanadigan joyda, masalan, asarning boshi yoki oxirida qayd etilmaydi. Ba’zan u muqaddima qismida, yoki asar o’rtasida, voqealar bayoni orasida biron masala yuzasidan tilga olinadi. Ko’p hollarda esa muallif o’zining haqiqiy ismini aytmay, “faqiru haqir”, “ojiz va xoksor”, “bu g’arib banda” deb atash bilangina kifoyalanadi. Bunday hollarda asar varaqma-varaq, satrma-satr, alohida e’tibor va sinchkovlik bilan o’rganilishi lozim. Shunday ham bo’ladiki, asarning biron yerida muallif o’zi, otasi yoki yaqinlari haqida bir-ikki kalima aytib o’tadi. O’ki bayon etilayotgan vlqeaga o’zining munosabatini (masalan, “Abdullaxon taxtga o’tirgan vaqtda kamina Hofizi Tanish ibn Mir Muhammad 33 yoshda edim”) bildiradi.

Asar muallifining shaxsi, ya’ni uning qaysi ijtimoiy guruhga mansubligi, uning dunyoqarashini aniqlash uchun asarning umumiy g’oyaviy yo’nalishini to’g’ri belgilab olish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.