Qədim dövr və orta əsrlər
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
30
üməra təyin edildi, bərpa və tikinti işlərinin aparılması, qalanın ərzaq və sursat məsələlərinin
həlli ona tapşırıldı (5, 182; 4, 91).
İrəvan qalasında təmir-tikinti işləri görülüb nizam-intizam yaradıldıqdan sonra ordu Araz
çayında daşqın olduğu üçün Ordubad-Əlidərəsi-Bərgüşat yolu ilə hərəkət edərək Xudafərin
körpüsündən keçməklə Qəzvinə döndü (5, 186-187).
Beləliklə, 1635-1636-cı illərin hərbi əməliyyatları Səfəvi ordusunun qələbəsi ilə başa
çatdı. İrəvan altında çoxsaylı qızılbaş ordusunun toplanması nəticəsində uzun müddətli müha-
sirədən sonra I Şah Səfi Cənubi Qafqazın strateji baxımdan mühüm məntəqəsini geri almağa
müvəffəq oldu. İ.K. Pavlova Səfəvi ordusunun bu nailiyyətini qiymətləndirərkən I Şah Səfiyə
mərkəzləşdirilmiş güclü bir dövlətin miras qalması amilini xüsusi olaraq vurğulamaqla heç də
səhvə yol verməmişdir (6, 72). Ümumiyyətlə onu da qeyd etmək lazımdir ki, İ.K.Pavlova
XVII əsrin 20-30-cu illərində Səfəvi-Osmanlı münasibətlərini üç mərhələyə (I. 1629-1635,
II.1635-1636, III. 1637-1639) bölərək araşdırmışdır.
İrəvanın fəthindən sonra Xələf bəy süfrəçibaşı Hillə qalasına yol çəkmək üçün göndəril-
di. Burada yol çəkilişində bir çox evlər plana düşüb sökülmüş və əhaliyə məxsus xeyli xurma
ağacı kəsilmiş, nəticədə ev və bağ sahiblərinə külli miqdarda ziyan dəymişdi. Təxminən ev və
xurma ağacı sahiblərinə 4300 tümən zərər dəymişdi. Şahın göstərişi ilə ev və bağ sahiblərinə
dəymiş zərər tam ödənildi.
H.1046-cı (m.1636) ildə Osmanlı dövlətinin baş vəzirinin İsfahana göndərdiyi elçinin
apardığı diplomatik danışıqlar nəticəsində İrəvanda əsir olan Qars bölük başısı Mahmud ağa
və digər Osmanlı əsirləri azad edilib ölkələrinə göndərildilər. Şah Səfi süfrəçibaşı Maqsud
Sultanı Osmanlı səfiri ilə İstanbula elçi göndərdi (5, 193). Səfəvi elçisi İstanbulda danışıqlar
apararkən h.1047-ci (m.1638) ildə Bağdad bəylərbəyi Bektaş xan xəbər göndərdi ki, Sultan
baş vəzir Məhəmməd paşanı öldürtmüş və onun yerinə Bayram paşanı təyin etmiş və ona Bağ-
dada hücum edib oranı fəth etməyi tapşırmışdır. Bu vaxt Osmanlı dövlətindəki Səfəvi elçisi
süfrəçibaşı Maqsud Sultan geri qayıdıb Osmanlı ordusunun İstanbuldan artıq Bağdada yola
düşməsi xəbərini gətirdi (5, 204).
Bağdad hərbi yürüşündən Səfəvilərin diqqətinu yayındırmaq üçün h.1047-ci ildə Qars,
Diyarbəkr, Ərzurum paşaları birləşib İrəvana qarət məqsədi ilə yürüş təşkil etdilər. Vilayətin
bəylərbəyi Kəlbəli xan İrəvan qalasını möhkəmləndirərək çətinliklə olsa daonların qarşısını
almağa nail oldu (5, 206).
İrəvanın qızılbaş qaziləri tərəfindən1635-ci ildə geri alınması Sultan Murada ağır təsir
etmiş və qızılbaşlardan öcalmaq üçün Bağdadı fəth etməyi qərara almışdı. Artıq bu məqsədlə
1638-ci ildə Bağdad üzərinə qoşun göndərilmişdi. Bu barədə Səfəvi sarayına da xəbər çatmış,
Osmanlı ordusunun qarşısını almaq üçün qızılbaş təvaçiləri ayrı-ayrı vilayətlərdəki qoşunu
vahid cəbhədə birləşdirmək üçün hərəkətə başlamışdılar. Belə ki, nazir-i biyutat Hüseyn xan
(5, 214) Əlişəkər, Kürdüstan, Luristan əmirləri və hakimləri ilə əlaqə yaradıb onların alayları-
nı vahid cəbhədə birləşdirib, Bağdad ətrafının boşaldılması əmrini alaraq, dərhal də fəaliyyətə
başladı. Sipahsalar Rüstəm xanın qardaşı söhbət yasovulu İsa bəy Azərbaycana göndərildi.
Azərbaycan əmirlərinə göstəriş verildi ki, qoşunlarını səfərbər edib müharibəyə hazırlaşsınlar.
Darülirşad Ərdəbil hakimi Nəzərəli xan, Ağa xan Müqəddəm, Sarı xan Talış dərhal qoşunla-
rını səfərbər edib birlikdə Bağdada hərəkət etməli idi. Kuhgiluya bəylərbəyi Nağdi xan, Doruğ
hakimi Mehdixan sultanın oğlu Muradxan bəy, topçubaşı Murtuzaqulu bəy, İnallı və Əcirli
yüzbaşıları da süvari, topçu, tüfəngçilərdən ibarət qoşunla Bağdada hərəkət etmək barədə
göstəriş aldılar. Bu zaman Bağdad qalasının qoruyucularının sayı təxminən 20000 nəfər idi.
Qədim dövr və orta əsrlər
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
31
Ərzaq, sursat və xüsusilə badlic, balyeməz, zərbzən topları üçün barıt, qurğuşun, fitil hazırlığı
barədə də əmrlər verilmişdi (5, 215).
Bir neçə gündən sonra İsfahandan Şah Səfinin ordusu da Bağdada yola düşdü. Rüstəm
xan (5, 115) və Azərbaycanın digər əmirlərinina layları da Şahın ordusu ilə birləşdilər. Bu
əsnada İsfahan tüfəngçilərinin minbaşısı Mir Fəttah tüfəngçi ağası təyin edilib, Bağdada gön-
dərildi. Böyük hərbi təcrübəyə malik Xələf bəy çərxçibaşı da Bağdada yola salınmışdı. Ərəb
İraqının bəylərbəyi Bektaş xan və Bağdada köməyə gəlmiş əmirlər müdafiə mövqeyini üstün
tutdular. Sultan Muradın ordusu bundan istifadə edib qalanı mühasirəyə aldı. Bu zaman baş
verən su daşqınları şəhər əhalisinə ciddi ziyan vurmuş və qalanı bir neçə yerdən dağıtmışdı.
Qazilər çətinliyə dözür, sinələrini sipər edib qalanın divarlarını təmir edib qoruyurdular (5,
216). Osmanlı ordusu qırx gün ərzində çətinliklə qalaya yaxınlaşdı. Onların Bağdada yaxınlaş-
ması qalanın müdafiəsini xeyli çətinləşdirdi."Zeyl-i tarix-i alamara-yi Abbasi" də qeyd edilir
ki, təkcə bir gün ərzində Osmanlı topçuları Bağdadın qala divarlarına 45000 mərmi atmışdılar
ki, onların hər birinin ağırlığı Təbriz çəki vahidi ilə 24 batman idi. Getdikcə mühasirə daralır,
həm qala müdafiəçiləri, həm də şəhər əhalisinin itkiləri çoxalır, ruh düşgünlüyü gərginliyi da-
ha da artırırdı. Belə bir vəziyyətdə Bektaş xan çıxılmaz vəziyyətdə qalıb bir nəfəri Osmanlı
baş vəzirinin yanına göndərib döyüşü dayandırmağı, sülh bağlamağı təklif etdi. Sultan Murad
bunu çoxdan gözləyirdi, bunu böyük qələbə sayıb belə bir şərt irəli sürdü ki, Bektaş xan özü
qaladan çıxıb onun hüzuruna gəlsin və sülh danışıqlarına başlanılsın. Bektaş xanbir neçə nəfər
əmir, minbaşı, yüzbaşı ilə qaladan çıxıb sultanın hüzuruna getdi. Sultan Murad müqavimət
dayandırılıb qala qapıları açılarsa əmirlərə, qala mühafizəçilərinə aman veriləcəyinə təminat
vədini verdi (5, 117). Yalnız bundan sonra Sultan Muradın qoşununun qalaya daxil olmasına
yol verildi. Ancaq o, şərtinə əməl etmədi və ilk növbədə əmirlər əsir götürüldülər, qətl və qarət
də yol verildi. Bektaş xan və onunla Sultan Muradın hüzuruna getmiş minbaşılar, yüzbaşılar,
əmirlər isə yaxşı qarşılanmış və onlara aman verilmişdi. Ancaq Bektaş xan çox pərişan və
peşiman olub canına qəsd etmişdi (5, 218). 12 yanvar 1638-ci ildə Bağdad tutulduqdan sonra
Xələf bəy, Mir Fəttah, Nəğdi xan və Əliyar xan Gəraylı Sultanın xidmətinə göndərilmiş,
qaladakı əmirlərin bir çoxu isə ölüm cəzasına məhkum edilmişdi (5, 94). Sultan Murad sülh
müqaviləsini hazırlamaq üçün başvəzir Mustafa paşanı naib təyin edib özü İstanbula yola
düşdü. Əmrə görə Mustafa paşa Qızılrebata dönüb burada yerləşməli, adət-ənənəyə uyğun
sülh müqaviləsi hazırlanıb imzalanmalı idi (5, 219). Sülh danışıqları başlanana qədər isə Sul-
tan Muradın adından Məhəmmədağa vasitəsilə Şah Səfiyə dostluq məktubu göndərilmiş, tərəf-
lərar asında sülh müqaviləsinin bağlanması təklif edilmişdi. Məhəmməd Ağa ilə Məhəmməd-
qulu bəy Cığatayda Səfəvi dövləti tərəfindən sultansarayına elçi göndərildi. Bununla yanaşı,
şahın xüsusi fərmanı ilə Sarıxan Talış, Nədrəlibəy Türkman və Canixan qorçibaşının bacarıqlı
vəziri Qızıl rebata göndərildi.
İ.K.Pavlovanın fikrinə görə Bağdad yaxınlığında Səfəvilərin məğlubiyyəti və Bağdadın
itirilməsindən sonra ölkə daxilində böhran prosesi başlandı. Şah ordusunun gücünün zəiflə-
məsi isə bilavasitə istedadlı hərbi rəislərin öldürülməsi ilə bağlı idi. Osmanlıların Bağdadı tut-
masından sonra IV Sultan Muradın geri qayıtması zamanı yaranmış əlverişli fürsətdən I Şah
Səfi istifadə edə bilmədi. Müəllifin fikrincə, bütün bunlar döyüşlərdə çoxlu əsgər itirilməsi və
şahın ətrafındakıların passivliyi ilə bağlı idi (6,74). Məhəmməd Məsumun məlumatlarından
aydın olur ki, I Şah Səfinin məğlub olmasına baxmayaraq müharibə qurtardıqdan sonra Səfəvi
sarayında şənliklər təşkil edilmişdi. Bu bir daha təsdiq edir ki. Şah hökuməti Osmanlı ilə mü-
haribəni davam etdirməkdə maraqlı deyildi və artıq bağdadın itirilməsi ilə barışmışdılar. Bunu
sarayda təşkil edilmiş şənliklərdə Bağdadın yeni Osmanlı hakimi Məhəmməd paşanın səla-