Arxeologiya və Etnoqrafiya
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
260
ARİF MUSTAFAYEV
Bakı Dövlət Universiteti Tarix fakültəsi
«Azərbaycanşünaslıq» ETM-in Arxeoloji və etnoqrafik
tədqiqatlar bölməsinin müdiri, tarix elmləri doktoru, professor
E-mail: kipchak79@mail.ru
TATIOĞLU OYMAĞI VƏ TATILI KƏNDİNƏ DAİR
Açar sözlər: Zülqədər eli, Tatıoğlu oymağı, Şəmsəddin mahalı, Həsənsu hövzəsi, Saran
tatılısı, Yarabdallı kəndi
Ключевые слова: Поселения, бейлярбекство, Зюльгадар, переселения, бассейн реки
Хасансу
Key words: Settlement, principality, Zulqadar, migration, basin river Khansu
Azərbaycan xalqının təşəkkülundə görkəmli rol oynamış türkdilli etnik birliklərindən biri
də Zülqədər eli olmuşdur.
Yazılı qaynaqlar Zülqədər tayfasının soy-kökünü Oğuzların erkən laylarına aparıb çıxa-
rır. Bu qaynaqların bir qısmi Zülqədərləri Oğuz türklərinin Bayat boyu ilə (1, 195), bəziləri isə
Oğuzların Qayı boyu ilə (2, 48) bağlayırlar. Bununla belə, hər iki mənbəyə istinad edən
müəlliflər Zülqədərlərin əslən oğuzların Bozok qolundan törədiyini düşünürlər. Bayat, yaxud
Qayı boyuna mənsub olmasından asılı olmayaraq Bozokların Qərbi Türküstan ərazisini tərk
etmələri Səlcuq yürüşlərindən sonra baş vermişdir. Oğuzların Bozok qolunun ilk vətəni, de-
məli həm də Zülqədər tayfasının erkən məskəni Qərbi Türküstan olmuşdur. Bu qaranlıq mətlə-
bə aydınlıq gətirmək üçün yaxın keçmişdə baş vermiş monqol yurüşlərini və bununla bağlı
yaranmış kütləvi əhali miqrasiyaları və yerdəyişmələrini nəzərdən keçirmək tələb olunur.
Məlum olduğu kimi, Şərqdə monqol yürüşləri ilə əlaqədar tarixin təlatümlü dövrləri,
etnik birliklərin səksəkəli yerdəyişmələri, sürgün və köçkünlük mərhələsi başlanmışdır.
İranda hakimiyyət monqollardan olan Hülakülərə keçəndən sonra Hülakü xan öz
mövqeyini möhkəmlətmək üçün 200 min türk ailəsindən ibarət Ağ hunların övladları olan
Qayı türklərini Qərbi Türküstandan İrana köçürmüşdür (3, 48). Göründüyü kimi, bu əhvalat
Səlcuqların ilk yürüsündən xeyli sonra, Böyük Səlcuq imperiyası dağılana yaxınbaş vermişdir.
A.Bakıxanovun yazdığına görə, Hülakü xan Zülqədər tayfasını Şirazda yerləşdirmişdir.
Bunlar oradan Diyarbəkir və Mosula gələrək, cəlal və iqtidar sahibi olduqdan sonra qonşu
vilayətlərə təcavüz etdilər (4,109).
Zülqədərlər Həsən bəy Zülqədərinin başçılığı ilə Xorasandan Anadoluya gələndən sonra
burada 1337-1515-ci illər arasında mövcud olan qüdrətli bir bəylik yaratdılar. Zülqədər bəy-
liyinin sonuncu hökmdarı Əlaüddövlə həm də Osmanlı dövlətinin başçısı Yavuz Sultan Səli-
min ana babası idi. Hətta, o, Çaldıran döyüşündə iştirak etməyə babasını da dəvət etmişdi. La-
kin Əlaüddövlə bəy nəvəsinin təklifindən imtina edib bu döyüşə qatışmadı. Hətta o, Səfəvi
xanədanının müridi və qatı şiyəlik tərəfdarı olması səbəbindən Şah İsmayılla möhkəm ittifaq
qurmuşdu (5,18).
Osmanlı Sultanı Yavuz Səlim 1514-cü ildə Çaldıran döyüşündəki qələbədən sonra
Zülqədər bəyliyini ortadan götürmək üçün tədbir gördü. 1515-ci ildə o, babasının qardaşı oğlu
Əli bəyi və sərkərdə Fərhad paşanı xüsusi tapşırıqla onun üstünə göndərdi. 13 iyun 1515-ci
ildə osmanlılarla zülqədərlər arasında baş verən döyüşdə Əlaüddövlə bəy məğlub olaraq,
Arxeologiya və Etnoqrafiya
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
261
oğlanları və qohum-əqrəbası ilə birlikdə edam edildi. Bununla da Zülqədər bəyliyi süqut etmiş
oldu (6, 19).
Bundan sonra Zülqədərlərin ətraf əyalətlərə qaçıb yayılması prosesi sürətlənməyə
başladı. Onların çoxu hələ bu əhvalata qədərlər Qızılbaş tayfa ittifaqına qoşulub Şah İsmayilın
ətraflarında cəmləşmişdilər. Onların tayfa başçıları Qızılbaş ittifaqında önəmli yer tuturdular.
Onların çoxu Səfəvilər xanədanının müridləri idilər. Hər yerdə şiyəliyin təbliği ilə məşğul
olurdular. Şah İsmayıl hakimiyyətə başlayanda onların böyük əksəriyyəti mühüm vəzifələr
tutdular. Səfəvilər dönəmində Şıraz əyalətinin idarə olunması onlara tapşırıldı. Zülqədərlərin
adlı-sanlı tayfa başçılarının çoxu, o cümlədən Əli Sultan Tatıoğlu Şah İsmayılın oğlu
Təhmasibin hakimiyyəti illərində Şirazda hakimlik etmişdir (7, 29-30). Həmin dövrələrdə
Anadoludan təzəcə gəlmiş Zülqədər elinin Tatıoğlu tayfası Hülakülər dövründə olduğu kimi,
yenə də Şiraz ətraflarında məskunlaşmışdır
.
12 boydan ibarət olan Zülqədər eli müxtəlif tayfa və oymaqlara ayrılırdı. Onların böyuk
bir qısmi Qızılbaşlara qoşulmuş və Səfəvi şahlarına xidmət etmişlər. Lakin Zülqədər tayfala-
rının çoxu onların Anadoludakı bəyliyi süqut edəndən sonra Səfəvi dövlətinə, xüsusi ilə onun
tərkibinə daxil olan Gəncə-Qarabağ bəylərbəyiliyinə köçmüşlər. Türk müəlliflərinin yazdığına
görə, Zülqədər bəyliyi ləğv ediləndən sonra torpaqları əllərindən alınmış Zülqədər camaatı
müxtəlif yerlərə, o cümlədən İran istiqamətinə, xüsusilə Şimali Azərbaycana köçmüşlər (8,
29).
Onların bir qısmi tayfa adlarını Şimali Azərbaycan ərazisində uzun müddət müxtəlif
toponim, etnonim və antroponimlərdə yaşatmışlar. Belə onomastik vahidlərdən biri də
Tatıoğlu tayfası olmuşdur. Şəmşəddin, Eymur və Hacılar tayfaları kimi, Tatıoğlu oymağının
da əsas hissəsi Səfəvilər dövlətinin ən böyük əyalətlərindən biri olan Gəncə-Qarabağ
bəylərbəyliyinə köçüb onun qərb hüdudlarında məskunlaşmışlar. Daha doğrusu, Tatıoğlu
tayfasının varisləri Zülqədər elinin digər tayfalarından biri olan Şəmşəddin oymağının
qonşuluğunda, Həsənsu çayının aşağı hövzəsində, qişlaq-yaylaq şəraitinə malik olan olduqca
əlverişli, səfalı bir guşədə məskulaşmışdılar.
Tatılı oymağı öz adını Tatı bəy Dəmirçilinin adından götürmüşdür.Tatı bəyin evladları
törəyib artdıqdan sonra Tatıoğlu, yaxud sadəcə Tatılı oymağı adlanmışdır. Tatılı oymağının ən
görkəmli əmirlərindən biri Əli bəy Tatıoğlu olmuşdur. 1556-cı ildə Şirazın idarə olunması Əli
sultana tapşırılmışdır (9, 77).
Tatılı oymağının camaatı Səfəvilər dönəmində Gəncə-Qarabağ əyalətinin Həsənsu nahi-
yəsinə köçüb məskunlaşandan sonra Tatılıdan başqa burada bir sıra kəndlərin əsasını qoy-
muşdur.
Osmanlı dəftərdarları tərəfindən 1727-ci ildə tərtib olunmuş “Gəncə-Qarabağ əyalətinin
müfəssəl dəftəri”nə əsasən Tatılı camaatı Aran Tatılısından əlavə, daha beş kəndin: Aşatan,
Əmirqulu, Mikayillı, Yarabdallı, İmamqulubəy və nəhayət Tovuz nahiyəsində Əlibəyli kənd-
lərinin əsasını qoymuşlar (10, 228-232, 241). Ədəbiyyat və etnoqrafik çöl materiallarına əsa-
sən Köhnəqışlaq kəndi camaatının da keçmişdə Tatılı obasından yarandığı müəyyənləşdi-
rilmişdir (11, 94-99).
Sonralar Əlibəyli camaatı iki yerə bölünərək Hacıalı tayfası əsasında ikinci para kənd
əmələ gətirmişdir. “Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri”ndə o, Hacıəli adı ilə təsbit
olunmuşdur.
Əli Sultan Tatıoğlu əslən Zülqədər elinin Dəmirçili oymağından olmuşdur.
Arxeologiya və Etnoqrafiya
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
262
Maraqlı haldır ki, mənbədə Həsənsu nahiyəsindəki kəndlərin Tatılı camaatından, Tovuz
nahiyyəsindəki Əlibəyli kəndinin isə bilavasitə Aran Tatılı camaatından ayrıldığı göstərilir
(12, 241).
Bizim günümüzədək bunlardan, əsasən, Ağstafa rayonuna baxan Tatılı, Yarabdallı, Köh-
nəqışlaq və Tovuz rayonundakı Əlibəyli kəndləri gəlib catmışdır. Həm də acınacaglı haldır ki,
Tatılı və Yarabdallı kəndlərinin adları təhrif olunaraq, Tatlı və Yaradullu halına salınmışdır.
Hər iki təhrif etnonim və antroponimin etimoloji mənasını dəyişdirib yararsızlaşdırmışdır.
Əslində “Adullu” antroponimi ilə heç bir əlaqəsi olmayan “abdal” və “abdallı” toponim
ünsürləri etimoloji cəhətdən fərqli kökə malikdir. Qədim türk tayfalarının adını, o cümlədən,
Ağ hunların bir tayfasının adını daşıyan Abdal tayfa adı türk xalqları (başqırd, qaraqalpaq, qa-
zax, azərbaycan, türkmən) arasında geniş yayılmışdır. Abdal və Abdallı kənd adları Qubadlı,
Ağdam və Tovuz rayonlarında köhnə formasını saxlamaqla hələ də qalmaqdadır (13, 138).
Abdal sözünün digər məna çalarları da vardır. Ərəbcə “bədəl” sözündən yaranmış “abdal” kəl-
məsi “mömin” ,“zahid”, ”müdrik” məna çalarını ifa edir. Lakin Yarabdallı toponiminin birinci
hissəsi olan “yar” komponenti abdalın “zahid”, “mömin” mənalarının toponimə aid olması
faktını inkar edir. Çünki qədim türk dillərində “yar” komponenti “yarğan” “sıldırım”, “çaykə-
narı qayalıq” mənalarını ifadə etməklə, adətən, toponimlərə qoşulmuşdur. Bu mənada Abdal
antroponimı “yar” komponentınə qoşulmaqla yaşayış məskəninin coğrafi mövqeyini, onun
yerləşmə məkanının vəziyyətini bildirirdi. Ona görə də Yarbdallını lüzümsuz yerə Yaradullu
ilə əvəz etməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Bu sayaq mənasız səsdəyişmə tarixi gerçəkliyi təhrif
etməkdən başqa bir şey deyildir.
Tatılı etnoniminin danışıq zamanı təhrif olunaraq “Tatlı” halına salınması və ədəbiyyat
materiallarında, o cümlədən rəsmi dövlət sənədlərinə belə yanlış formada sirayət etməsi daha
ciddi fəsadlara səbəb olmuşdur. Hər şeydən öncə, öz soy adını xalis türk mənşəli Zülqədər tay-
fasının Tatıoğlu adlanan bir oymağından, daha doğrusu, həmin oymağın əsasını qoyan Tatı
bəydən götürmüş bu türkdilli etnonim “i” səsini itirməklə etnik mənsubiyyətini tamam dəyi-
şib, fars mənşəli “tat” etnosunun tərkib hissəsinə çevrilmiş olur. Bu halda Tatıoğlularının soy-
kökü Sasanilər dövründə imperiyanın şimal sərhədlərini qorumaq ücün İrandan Albaniyaya,
yəni Şimali Azərbaycana köçürülmüş tatlarla bağlanmış olurdu. Bu yanlış baxış xüsusilə elmi
və publisist məqalələrdə öz əksini tapmışdır (14; 15; 16). Həsənsu nahiyyəsindəki Tatılı
camaatını “Tatlı” kimi tələffüz edənlər onların əsil mənşəyi barədə yanlış fikrə düşüb elə bil-
mişlər ki, Tatıoğullarının da soy-kökü “tat” olmuşdur. Buna XIX əsrin əvvəllərindən etibarən
Cənubi Qafqaz ərazilərinin Rusiya tərəfindən işğalından sonra İrandan, xüsusilə də Cənubi
Azərbaycandan iş dalınca gələn, əkin-biçinlə, bostancılıqla məşğul olan, elə bu səbəbdən də
yerli əhali tərəfindən çox vaxt “tat” adlandırılan və etnik məsubiyyəti yanlış salınan gəlmə
əhali qrupu da müəyyən qədər əsas vermişdir. Onların böyük bir qısmi etnik cəhətdən türk,
dini etiqad baxımından müsəlman olmaları səbəbindən bəzi hallarda geri qayıtmayıb bölgə
kənlərində qalır, hətta yerli dul qadınlarla ailə qurub qaynayıb qarışırdılar.
Keçmişdə İrandan iş dalınca kütləvi surətdə Şimali Azərbaycana gələn əhali qrupu, adə-
tən, ya “həmşəri” ya da “tat” adlandırılırdı. Cənubi Azərbaycandan iş dalınca gəlmiş türk
mənşəli əhali qrupunun təsərrüfat məişətinə görə “tat” adlandırılması Tatıoğlu törəməsi olan
Tatılıların soy-kökünün təhrif olunmasına təsir göstərmişdir. Nəticədə xalis türkəsilli bu
məşhur etnonim Tatılı deyil, yanlış olaraq Tatlı şəklinə duşmüşdür.
Yuxarıda söylənilən faktları nəzərə alaraq, Ağstafa Rayonu İcra Hakimiyyətinə tövsiyə
olunur ki, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin müvafiq Komissiyası qarşısında Tatlı və
Arxeologiya və Etnoqrafiya
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
263
Yaradullu kəndlərinin təhrif olunmuş adlarının dəyişdirilib, əslində olduğu kimi, Tatılı və
Yarabdallı formalarında bərpa edilməsi barədə vəsatət qaldırsın.
ƏDƏBİYYAT
1.
Osman Turan. Doğu Anadolu türk devletleri tarihi. Türkiyə, 1973, s.195.
2.
M.Vəlili (Baharlı). Azərbaycan: coğrafi-təbii, etnoqrafik və iqtisadi mülahizat. B.,1993,
s 48.
3.
Yenə orada.
4.
A.Bakıxanov.Gülüstani-İrəm. B., 2001, s.109.
5.
Ə.Çingizoğlu, N.Məmmədova. Zülqədər eli. B., 2011, s.18
6.
Yenə orada, s.19
7.
Yenə orada, s.29-30.
8.
Ali Sinan Bilgili-Azərbaycan türklerinin tarihi. Türkler özel sayısı.VII c., Ankara,
2002, s.29.
9.
Ə.Çingizoğlu, N.Məmmədova, Göst. əsəri, s. 77
10.
Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri.B.,2000, s.228-232,241
11.
Ə.Çingizoğlu, N.Məmmədova. Göst.əsəri, s.94-99.
12.
Yenə orada, s.244.
13.
Yenə orada s. 241
14.
Azərbaycan SSR inzibati-ərazi bölgüsü. B.,1979, s.138.
15.
А.Д.Еритсов. Экономический быт государственных крестьян Казахского уезда
Елисаветпольской губернии. Т.II, Тиф., 1885, с.43; Н.А.Абелов. Экономический
быт государственных крестьян Елисаветпольского уезда Елисаветпольской
губернии. Т.VII, Тиф., 1887; T.Əhmədov. El-obamızın adları. B., 1984, s.78.
АРИФ МУСТАФАЕВ
Бакинский Государственный Университет
ТАТЫОГЛЫ РОДОСЛОВНОЕ ПОСЕЛЕНИЯ И СЕЛО ТАТЫЛЫ
Из письменных источников известно, что Татлынское родословное поселения –
Оймаг - относится к племени Зюльгадар то есть, они из гуннского происхождения. Еще
во времена монгольского правления со стороны Хулагу хана, племя Зюлгадар пересели-
лись из западного Туркменистана на территорию Ирана. Затем, когда они стали могу-
щественными племя переселились на территорию Анатолию Турция и там же создали
бейлярбекство Зюльгадар. В 1515 году было ликвидировано Зульгадарское бейлярбек-
ство и племя стали расходится по сторонам, в том числе и на территории Сефевидского
государства в Гянджя-Карабахского бейлярбекство. Также стали распространятся
родственное племя Татыушаг на нижнем реки бассейна Хасансу.
Arxeologiya və Etnoqrafiya
Тarix və onun problemləri, № 1 2014
264
ARİF MUSTAFAYEV
Baku State University
TATİOGLU GENEALOGY TRİBES AND TATİLİ VİLLAGES
Present article is dedicate to genealogy tribes of Zulgadar, as the matter of fact from the
written sources Tatli genealogy settlements – Oymag- relate to Zulqadar tribes factually they
are taking origin from Hun. In times of Mongol power rules from the Khulagu Khan admi-
nistration, Zulqadar tribes migrated from western Turmenistan to the territory of Iran. Then
when they became strengthened as united tribes, migrated to the Anatolia Turkey and there
established principality of Zulqadar. In 1515 years there been liquidated and tribes became
disseminated to the various sides including Safavyds state in Ganja-Karabakh principality.
Also disseminated genealogy tribes Tatyushaq on the beneath riverside of Khasansu.
Rəyçilər: dos. H.Məmmədov, t.e.d.Q.S.İsmayılov
Bakı Dövlət Universiteti Tarix Fakültəsi Elmi şurasının 08.07.2013-cü il tarixli icla-
sının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdü (pr.№05).
Dostları ilə paylaş: |