TariXƏ PƏNCƏRƏ azərbaycan sufi ƏDƏBİyyatinda

---

A

zə

rb

ay

ca

n

 

R

e

sp

u

b

lik

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rla

 

İş 

üz

rə

 

D

övlət 

K

om

it

əsi

nin

 

Ju

rn

a

lı

TARİXƏ PƏNCƏRƏ

AZƏRBAYCAN  SUFİ  ƏDƏBİYYATINDA 

MULTİKULTURALİZM İZLƏRİ

Əli FƏRHADOV,

AMEA Milli Azərbaycan 

Tarixi Muzeyirıin elmi işçisi, 

[e-mail]

A Ç A R  SOZLƏR: din, sııfizm,  əl-Bakuvi,  multikulturalizm,  konstitusiya.

КЛЮ Ч ЕВЫ Е СЛОВА: религия,  суфизм,  аль-Бакуви, мулътикулътурализм, 

конституция.

K E Y  WORDS: religion,  Sufism,  al-Bakuvi,  multiculturalism,  constitution.

A zərbaycan  sufi  ədəbiyyatı  fərqli  m ədəniyyətlərə,  din,  məzhəb  və  təriqətlərə 

özünün  xoş  m ünasibətilə  dövrün  dini-fəlsəfi  m əktəbləri  arasında  özünəm əxsus  yer tutur. 

Bu  istiqam ətdə  sufizmin  m ultikultural  m ahiyyəti  və  tolerantlığı  xüsusilə  nəzərə  çarpır. 

Biz  həm in  m üsbət baxışı  N əsim i,  Füzuli,  Xətai,  Seyid Y əhya  Şirvani,  Seyid N igari  kimi 

m ütəfəkkirlərim izin,  о  cüm lədən  digər A zərbaycan sufilərinin yaradıcılığında görürük.

“H əllac  M ənsur kimi asılsam  da yolum dan dönm ərəm ”  [1,  s.  130, 223]  deyən Seyid 

Nəsimi öz əsərlərində şəriətin dar hüdudlannı aşaraq kamil insanı Allah səviyyəsinə qaldınr. O, 

öz  müəllimi  Fəzlullah haqqında  söylədiyi  şeirində  hürufiliyin  kamil  insana baxışını  belə  izah 

edir:

“Həm  rəəytü-rəbbi  dedi  leylətül-m eracdə,

Sənsən,  ol  fi  surətin-əhsən  ki,  verdi  Həq  liqa”  [2,  s.  351].

Ş airkam il  insanla A llahı eyniləşdirərək deyir ki, “ey Fəzl, M əhəm m əd (ə.s.), merac 

gecəsi tanrm ı gözəl bir gənc surətində gördüyünii demişdir. Allahın təcəssüm  etdiyi о gənc 

surət sən  idin!” .  O,  özünün başqa bir beytində  isə kamil  insanm  qəlbini  Kəbəyə bənzədir:

“H əcci-əkbər qılm aq  istərsən gəl,  ey zahid,  bəri,

A şiqin qəlbi  içində  sən bu beytullahı  gör!”  [2,  s.  140].

N əsim i həm  də “Q orxuram  mən dərvişə sən deyəsən din tərkin et” [3, s. 65] deyərək, 

özünü  sevdiyi  qıza  görə  X ristianlığı  qəbul  edən  Şeyx  Sənana da  bənzədir.  Q eyd edək  ki, 

sufizm  və  hürufiliyin  insana  tolerant  m ünasibəti  xristian  m ütəfəkkirlərinin  də  sufizmə 

yönəlm əsinə  səbəb  olmuşdur.  Bunlara  nüm unə  olaraq,  öz  əsərlərində  sufiliyi,  hürufiliyi 

təbliğ edən  Sayat Nova,  Miran kimi  erməni aşıq  və  şairbrini  göstərə bibrik.  Ədəbiyyatşünas

88

D övlət və Din  - №  05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

---

TARİXƏ PƏNCƏRƏ

N .Cəfərovun dediyi kimi, həm in erm əni şairləri də A zərbaycan intibahının məhsııludurlar 

[4, s. 30]. Biz onların əsərlərində Nəsimi, Xətai fəlsəfəsinin izb rin i, hətta təbliğini görürük.

Dahi  Füzuli  isə  sufi  fəlsəfəsinin  əsasını  təşkil  edən  kamil  insanın  səcdəgah  ol- 

ması  prinsipindən  hərəkətlə  о  m ərtəbəyə  yüksələn  kam ilin  gözündə  im an  və  küfrün  eyni 

dərəcədə  olduğunu,  kamil  insanın  dinlərüstü olduğunu  ortaya qoyur:

“ Səcdədir hər qanda bir büt  görsəm,  ayinim   m ənim,

Xah  m öm in,  xah  kafir tut,  budur dinim  m ənim ”  [4,  s.  30].

Öz  m üasirləri  tərəfindən  Piri-türk  adlanan  Ə rdəbil  şeyxi  Şeyx  Səfiəddin  “Və  bu 

övliyaların  könlü  daha  K əbədir”  deyərək  övliyaların  H aqqın  təzahürü  olduğunu  qeyd 

edirdi”  [5,  s.  48].

Böyük  Xətai  isə m üqəddəs  dini  kitabların kam il  insanı v ə sf etdiyini  belə bildirirdi:

“ Bu  vəchin  təfsiri Tövratü  İncil,

Edərlər anu  fıirqan  əhli  təvil”  [6,  s.  180].

XV  əsr  Şirvan  sufisi  Seyid Y əhya  Şirvani  “Q isseyi-M ənsur”  əsərində  Həllac  Mən- 

surun  dar  ağacında  ikən  bir  m əcnun  ilə  olan  m üsahibəsini  m ənzum   m əsnəvi  tərzində 

qələm ə almış,  Seyid N igari  isə “N igam am ə” əsərində  Həllacın “Ə nəlhəq” fikrini  miidafiə 

etmiş,  onun  faciəvi  ölüm ünün təsvirini  vermişdir.

XIX  əsrdə  m əzhəbçiliyə  və  şəriətin  dar  sərhədlərinə  qarşı  sufizmi  müdafiə  edən 

Seyid  Nigari  “ Biz  vəhdətiyiz  m əzhəbim iz rahi-X udadır”  [7,  s.  183],  “Talibə  guşeyi-vəh- 

dət  kimi  m əktəb  olm az”  [7,  s.  193]  deyərək  m əzhəb  ixtilaflarının  tərkini  tövsiyə  edir, 

“biz  vəhdət  yolunun  yolçusuyuq,  iki  m əzhəblilik  bizə  yaraşm az”  deyirdi.  Şairə  görə,  il- 

ahi  eşqdə  m əzhəb  ola  bilməz.  Bütün  s e v g ib r  A llaha  aid  olduğu  kim i,  bütün  təriqətlər, 

m əzh əb lər  də  A llah a  gedən  m ü x tə lif yollardır.

XIX  əsrin  Cənubi A zərbaycan  şairəsi  Zərrintac  Tahirə  xanım  da  “ Sildim  həm  ka- 

firliyi  həm  m üsəlm anlığı;  K əbəylə  kilsədə  fərq  yoxdur  m ənə!”  [8]  deyərək  öz  təsəvvüfi 

şe irb ri  ilə  dinlərüstü tolerantlıq  və  m ultikulturalizm in  ədəbi  in cib rin i  yaratmışdır.  Deyə 

b ib rik   ki,  onun  ədəbi-fəlsəfi  yaradıcılığı  XIX  əsr  babi  fəlsəfəsinin  təm əl  sütunlarından 

biridir.

N əcəfdə ali  dini təhsil  alan  şair  S.Ə.Şirvani  də  H aqqa qovuşm ada  КэЬэ və kilsənin 

öz yolu  olduğunu  qeyd  edərək,  deyir:

D övlət və Din - №  05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

89

A

zə

rb

ay

ca

n

 

R

e

sp

u

b

lik

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rla

 

İş 

ü

zr

ə 

D

öv

lət

 

K

o

m

it

əs

in

in

 

Ju

rn

a

lı

---

A

zə

rb

ayc

an

 

R

e

sp

u

b

lik

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rla

 

İş 

üz

rə

 

D

öv

lət

 

K

om

it

əs

in

in

 

Ju

rn

a

lı

TARİXƏ PƏNCƏRƏ

“K iınisi  K əbədə  həqqi,  kim i  deyr (kilsə)  içrə  görər,

Hərə  bir növü gəzər,  axtarar ol  sübhani” .

Şair  sufizmin  və  hürufiliyin  kam il  insam  beytullah  -  A llah  evi  ib   bərabər  sayması 

prinsipindən  yola çıxaraq yazırdı:

“Нэсэг о xal,  üzün  Kəbə,  qara örtügü zülfun,

Q oyub  səni,  niyə hüccaclər H icazə  gedərlər”  [9,  s.  77].

X IX  əsrin  sonu  -   XX  əsrin  əvvəllərində A zərbaycanda  m ütərəqqi  dini  m aarifçilik 

hərəkatı  in kişaf edir.  Bu  dövrdə  fəaliyyət  göstərm iş  Bakı  qazısı  M ir  M əhəm m əd  K ərim 

əl-Bakuvi  və  onun  1904-1906-cı  illərdə  H .Z.Tağıyevin  dəstəyilə  nəşr  olunm uş  Azər- 

baycan  dilində  ilk  təfsir  sayılan  “K əşfül-həqayiq”  (“ H əqiqətlərin  açıqlanm ası”)  əsəri  də 

sufizm  və  m ultikulturalizm   baxım ından  m üstəsna  əhəm iyyətə  malikdir.  О  bu  əsərinin 

III  cildinin  m üqəddim əsində  m üsəlm anları  m aarifləndim ıək  istəm əsindəki  əsl  qayəsinin 

onlar  arasında  ixtilafı  yox  etm ək  və  İslam  dinində  təfriqə  yaradan  m üxtəlif təriqətləri, 

m əzhəbləri  birləşdirm ək  olduğunu  bildirirdi.  Ə l-B akuvi  Q uranm   başqa  din  m ənsubları 

ib ,  о  cüm lədən  bütün  m i l b t b r b   sülh,  ədalət  və  insafla  davranm ağı  buyurduğunu  qeyd 

edir  [10,  s.  225-229]  və  təfriqənin  səbəbi  olaraq  Q urana  zidd,  saxta  etiqadları,  savadsız 

ru h an ib ri  göstərirdi.  M ütəfəkkir  İslam da  parçalanm a  yaradanları  nəzərdə  tutaraq  b e b  

deyirdi:  “Ayə  о  zam an  olm ayıbdır  ki,  m üsəlm an  qardaşlar -   rnən  şiəyəm ,  sən  sünni,  ya 

b ib k s   davasm ı  kənara  qoyub  yekdil və  yekqövl  (bir qəlblə və bir s ö z b ) bir kitab,  bir din 

və bir peyğəm bər və b ir m əzhəbə ittifaq e y b s in b r. Və bu nifaqın xəbis b f z b r in i tərk edib 

İslam  və  ittihad  b f z b r i ixtiyar edib  “eyd” (vahid güc) hökm ündə  olsunlar”  [10,  s.  645].

“K əşfül-həqayiq”də  dövrün  şəriət x ad im b ri tərəfindən k ü frb   ittiham  e d ib n  H əllac 

M ənsur,  N əsim i  kimi  “ənəlhəq”  deyən  su fib r  m ü d a fb   olunur  və  onları  qətlə  yetirənlər 

günahlandırılırdı.  M ütəfəkkir  Q uranın  “Talıa”  surəsinin  14-15-ci  ayələrinə  əsaslanaraq 

bu  nüm unəni  gətirirdi:  “Bir  ağacdan  “Мэп  H əqqəm ”  dem ək  doğrudur  da,  niyə  xoşbəxt 

birindən  olm asın?”  [11,  s.  439].  Ə l-Bakuvi  “O  zam anlarda  səltənət  və  hökum ət  zalim lər 

əlində  olm aq cəhətinə nəinki  M ənsur,  ondan da böyük dini-islam  rəisb rin in   qətlinə  fətva 

verib m uradlarına y e tişd ib r”  [12,  s.  87]  deyərək, tarix boyu nadan din, о cüm lədən d ö v b t 

x ad im b ri tərəfindən təqib  və  qətl  edilm iş  Həllac  M ənsur,  N əsim i  kim i  m ütəfəkkirlərə  öz 

rəğbətini  ortaya qoymuşdur.

Q eyd  edək  ki,  Q uranın  m ultikultural  ideyaları,  “B əqərə”  surəsinin  62-ci  ayəsində 

buyurulan  “ İman  gətirənlərdən,  m usəvi,  isəvi  və  sabiilərdən  A llaha,  axirət  gününə 

inanıb  yaxşı  iş  görənlərin  m ükafatları  R əbbinin  yanm dadır”  ayəsi  və  bənzər  ayələr 

m üsəlm anlar  üçün  d in b rin   vəhdətinə  bir  nümunədir.  Bu  prinsiplər,  həm çinin  əl-Bakuvi 

kim i sufi m ü təfəkk irbrin ortaya qoyduğu m ultikulturalizm  ideyaları A zərbaycan Respub-

90

D övlət və D in - №  05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

---

TARİXƏ PƏNCƏRƏ

likasının  K onstitusiyasınm   47  və  48-ci  m addələrindəki  “Fikir  və  söz”;  “Vicdan  azadlığı" 

prinsipləri  ilə  də  həm ahəngdir.  Dövlət  başçım ız  cənab  İlham  Ə liyevin  də  qeyd  etdiyi 

kimi,  -  “ İslam  sülh  dinidir”  [13].  Bu  ideyaların  klassik  sufi  m ütəfəkkirlərim izin  ideyalan 

ib   birlikdə  təbliği  gənc  nəslin  daha  tolerant,  m ultikultural  yetişm əsi  baxım ından  çox 

əhəm iyyətlidir və  daim təbliğ  edilməlidir.

ƏDƏBİYYAT

1.  N əsim i  İ.  Seçilm iş  əsərləri.  İki cilddə,  I  cild.  B akı:  2004.

2.  N əsim i  İ.  S eçilm iş əsərləri.  İki cilddə,  II cild.  Bakı:  2004.

3.  A zərbaycan m ultikulturalizm inin ədəbi-bədii  qaynaqları.  Elm i  red.:  K .A bdulla.  Bakı:  2016.

4.  C əfərov N .  F üzulidən Vaqifə  qədər.  Bakı:  1991.

5.  Q ara  m əcm uə.  Şeyx  Səfiəddin  Ə rdəbilinin  şeirləri,  sözləri,  öyüdləri  və  m ənqəbələri  //  T ərtib  edən: 

D ok to r H üseyn  M əhəm m ədzadə  Sədiq.  Tehran:  2001.

6.  X ətai  Ş.İ.  Ə sərləri.  II  cild.

7.  N igari.  D ivan // H az.: A .B ilgin. A nkara:  2011.

8.  h ttp ://w w w .bahaigrafik.com /w p-content/uploads/2013 / 12 /T A H IR E .pdf

9.  Ə hm ədli  R.  S eyid Ə zim   Şirvaninin fəlsəfi  g ö rü şb ri.  Bakı:  2005.

10. ol-B akuvi.  K əşful-həqayiq,  I  cild.  Tiflis:  1904.

11. əl-B akuvi.  K əşfıil-həqayiq.  II  cild.  Tiflis:  1904.

12. əl-B akuvi.  K əşfiil-həqayiq,  III  cild.  Tiflis:  1906.

13. http://w w w .xezerxeber.com /gundem /128576/ilham -eliyev-islam -sulh-dinidir

D ö v b t və Din - №  05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

91

A

zə

rb

ay

ca

n

 

R

e

sp

u

b

lik

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rla

 

İş 

üz

ro

 

D

övl

ət 

K

o

m

itə

sin

irı

 

Ju

rn

a

lı

---

A

zə

rb

ayc

an

 

R

e

sp

u

b

lik

a

sı

 

D

in

i 

Q

u

ru

m

la

rla

 

İş 

üz

re

 

D

ö

v

lə

t 

K

om

it

əs

in

in

 

Ju

rn

a

lı

TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Али Фархадов

СЛЕДЫ МУЛЬТИКУЛЬТУРАЛИЗМА В СУФИЙСКОЙ 

ЛИТЕРАТУРЕ АЗЕРБАЙДЖАНА

АННОТАЦИЯ

Суфиская литература А зербайдж ана заним ала особое место среди религиозно­

ф илософ ских  школ  своего  времени.  Этот  толерантны й,  мультикультуральный 

взгляд мы  наблю даем у  классиков  азербайджанского  суфизма,  в  том  числе у такого 

мыслителя как  аль-Бакуви.  Их  идеи  согласуются и  с  нашей Конституцией.

АН Farhadov

TRACES OF MULTICULTURALISM IN SUFI LITERATURE 

OF AZERBAIJAN

ABSTRACT

A zerbaijani  Sufi  literature  held  a  special  place  am ong  the  religious-philosophical 

schools  o f its  time.  This  tolerant  and  m ulticultural  point  o f view   w e  can  observe  in  the 

activities o f A zerbaijani  Sufism classics,  including  such thinker as  al-Bakuvi.  Their ideas 

are  consistent w ith  our constitution.

92

Dövlət və Din - №  05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016