TariXƏ PƏNCƏRƏ ƏHMƏd bəy ağAOĞlu islam diNİ haqqinda



Yüklə 255,33 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix23.08.2018
ölçüsü255,33 Kb.
#63889


Az

ər

ba



yc

an

 



R

e

sp



u

b

lik



a

 



D

in



Q

u

ru



m

la

rla



 

İş 


ü

zr

ə 



D

övlət 


K

o

m



it

əs

in



in

 

Ju



rn

a



TARİXƏ PƏNCƏRƏ

ƏHMƏD  BƏY AĞAOĞLU İSLAM DİNİ HAQQINDA

Miistəqil AĞAYEV,

AMEA-mn Fəlsəfə və Hiiquq 

İrıstitutunun aparıcı elmi işçisi, 

fəlsəfə iizrə fəlsəfə doktoru

AÇA R  SO ZLƏ R:  Əhməd bəy Ağaoğlu,  Islam, Xristianlıq,  peyğəmbər,  şeyxülislam, 

Məhəmməd.

КЛЮ Ч ЕВЫ Е СЛОВА: Ахмед бек Агаоглы,  ислам,  христианство,  пророк, 

шейх-улъ-ислам,  Мухаммад.

K E Y  WORDS: Ahmed bey Agaglu  (Agaev),  Islam,  Christianity, prophet,  Sheikh al-

Islam,  Muhammad.

XX   əsrin  əvvəllərində  ictim ai-siyasi,  dini  dairələrdə  özünün  dərin  ağlı,  zəkası,  sər- 

bəst  düşüncə  tərzi,  cəsarətli  və  orijinal  fikirləri  ilə  seçilən  və  se v ib n   şəxsiyyədərdən  biri 

də  Ə hm əd  bəy  A ğaoğlu  (A ğayev)  idi.  O,  fitri  istedada,  geniş  və  zəngin  dünyagörüşünə 

m alik bir ziyalı  kimi  müasirləri  arasında böyük nüfuz və hörm ət  sahibi  idi.  Onun yazıları 

öz  aktuallığı,  reallığı,  cəsarətliliyi,  m əzm un  dolğunluğu  və  m əntiqiliyi  ilə  oxucuların 

rəğbətini  qazanmışdı.

Ə hm əd  bəy A ğaoğlu  m üasirlərinin  bir çoxundan fərqli  olaraq, öz əqidəsində,  inamın- 

da,  məsləkində  sabit  idi.  Bütün  varlığı  ilə  İslam  dininə  bağlı  olduğunu  və  bununla  qürur 

duyduğunu  bu  barədə  yazdığı  əsərlər  çox  aydın  göstərir.  Нэ1э  Fransada  Sorbonna  Uni- 

versitetinin  tarix,  Şərq  dilləri  və  m əzhəbləri  şöbələrində  oxuyarkən  (1891-1892)  m əşhur 

şərqşünaslar E m est  Renan (1823-1892) və Ceyms D annsteterin (1849-1894)  Şərq dinləri 

və  m əzhəblərinə  dair  m əruzələrini  dinləm iş,  “Jum al  de  debat”,  “ Revü  Veen”,  “Noyve 

R evü”  kimi  fransız  mətbu  orqanlarında  ilk  yazılarını  nəşr  etdirmişdir.  1892-ci  ildə 

şərqşünasların  Londonda  k eçirib n   konqresində  “Şiə  m əzhəbinin  m ənbələri”  mövzusun- 

da m üvəffəqiyyətlə  m əruzə etmiş,  həm in m əruzə  K embric  U niversitetinin vəsaiti  hesabı- 

na bir neçə dəfə  çap  olunmuşdur.

Ə .A ğaoğlu  “ Panislam izm ,  onun  səciyyəsi  və  istiq am ətb ri”  (1900),  “İslamın 

m ənşəyi, onun X ristianlığa və Y əhudiliyə m ünasibəti” (1903), “ R icəti-İslam ” (1909) kimi 

əsərlərində  İslam  dininin  m üasir  d ö v rb   səsləşən  xüsusiyyətbrindən  bəhs  etmiş,  xalqı 

bu  dinin  qayda-qanunlarına  uyğun  davranm ağa  çağırmışdır.  Lakin  o,  İslam   dinindən  öz 

m ənafeyi  nam inə  sui-istifadə  edən,  onun  m ütərəqqi  cəh ətb rin i,  yüksək  dəyərə  m alik  эх- 

laq prin sipb rin i, bəşəri  m ahiyyət daşıyan  ideyalarım nüfuzdan  salan ru h an ib ri, m ü ftib ri, 

şeyxülislam ları, yeri  gəldikcə,  kəskin  satira  atəşinə tutm uş,  ciddi  tənqid  etınişdir.

Ə hm əd bəy çox ziddiyyətli bir dövrdə yazıb-yaratm ışdır.  Həmin dövrdə cəm iyyətdə 

elmsizlik,  cəhalət,  nadanlıq,  о  cü m b d ən   dinə,  din  xadim lərinə  inamsızlıq,  bəzən  qəzəb 

və  nifrət  qarışıq  m ünasibət  özünü  göstərirdi.  M üsəlm anların  güvənc  yeri  şeyxülislam, 

müfti  və  D ö v b t  D um asında  oturan  “qlasnılar”  idi.  Bunlar  h ö k u m ətb   k ü tb   arasında 

vasitəçi  rolunu  oynam alı,  hakim iyyəti  m üsəlm anların  üm um i  vəziyyəti,  yaşayış  şərai-

72

D övbt və Din - № 05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016




TARİXƏ PƏNCƏRƏ

ti,  qarşılaşdıqları  çətinliklər,  istək  və  tələbləri  i b   tanış  etməli,  onların  hüquqlarını  qoru- 

malı  idilər.  Lakin  onlar  bu  istiqam ətdə  heç  bir  fəaliyyət  göstərm əyərək,  m üsəlm anların 

iradəsinə zidd  hərəkət  edirdilər.  Bıına görə  də,  şeyxülislam a,  m üftiyə,  D ö v b t  Dumasının 

m üsəlm an vəkillərinə  inam sızlıq yaranm ışdı.

Ə hm əd  bəy  bu  vəziyyətə  öz  m ünasibətini  bildirərək  yazırdı:  “Budur,  il  yarım dır 

ki,  m üsəlm an  m illəti  bu  qədər  bəlalara,  m üsibətlərə  düçar  olub,  hanı  onlarm   padşaha, 

sərdara,  vəzirlərə yazdıqları  teleqraflar?  Hanı  onların  bu  qədər m üsibət,  bəla  görmüş,  ac, 

susuz  qalan  yetimlər,  dullar,  fəqirlər  barəsində  tədbirləri?  Heç  zəhm ət  çəkib  bir  yerə  bu 

barədə kağız yazıblarm ı?  Xeyr!  Xeyr!  X eyr!”  [1].

XX  əsrin  əvvəllərində  Ə hm əd  bəy  A ğaoğlunun  Bakıda  nəşr  olunan  bir  sıra  dövri 

m ətbuatda  İslam   dininin  yaranm a  tarixinə,  inkişaf yollarına,  başqa  dinlərə  təsirinə,  mü- 

nasibətinə,  şəriət hökm lərinə  və  s.  m əsələlərə  həsr olunm uş  yazıları  onun bu dinə  m üna- 

sibətini  tam  aydın göstərir.

Avropada təhsil almasına, Qərb ədəbiyyatı, tarixi,  fəlsəfəsi, mədəniyyəti i b  yaxından 

tanış olmasına, dünyagörüşünün formalaşma prosesinin məsul bir dövründə xristianəqidəli 

m ütəfəkkirlərin  əhatəsində  yaşam asına  baxm ayaraq,  Ə hm əd  bəydə  İslam  dininə,  onun 

peyğəm bərinə  və  a ib   üzvlərinə  (Ə hli-beytə),  Q urana  dərin  inam  və  etiqad  var  idi.  O, 

d in b r   içərisində  İslam a  xüsusi  hörm ət  bəsləyir,  onun  bəşər  tarixində,  xüsusən  bədəvi 

ərəblərin həyatında,  m əişətində  oynadığı m ütərəqqi  rolunu  yüksək  q iy m ətbndirirdi.

M ütəfəkkir  Q ərbdə  böyük  səs-küyə  səbəb  olan,  m üxtəlif  m ö v q eb rd ən   yozulan 

“panislam izm ’b   aid  sils ib   m ə q a b b r   həsr  etmişdir.  M əlum dur  ki,  v a x tib   panam erika- 

nizm,  panslavizm  m ütərəqqi  bir hal:  bir-birindən ayrı  düşm üş xalqlann,  millətlərin yaxın- 

laşması, yekdil olması, özbrini hər cür təcavüz və m üdaxibdən qorumaq üçün vahid cəbhədə 

birləşm əsi  kimi  m üsbət  m ənada  qarşılanırdı.  Ə hm əd  bəy  də  çalışııdı  ki,  panislam izm  

haqqında həyəcan təbili  çalan,  onu m ürtəce bir hərəkat kimi  qələm ə verm əklə, m üsəlm an 

olm ayan  xalqlarda  İslam   dininə  qarşı  qəzəb  və  nifrət  oyatm ağa,  öz  m əkrli  siyasətlərini 

həyata keçirm əyə səy göstərənlərin iç ü z b rin i açıb göstərsin, bu barədə d e y ib n b rin  doğ- 

ru  olm adığını,  bu hərəkatın  m ütərəqqi  xarakter daşıdığını  sübut etsin.

Ə hm əd  bəy  A ğaoğlu  “ Panislam izm ,  onun  xarakteri  və  istiqam əti”  adlı  m əq ab n i 

yazm aqda m əqsədini  belə  əsaslandırır:  “Panislam izm in  əsası,  yəni  k ö k b ıi  olduqca  dərin 

və m ürəkkəb səbəblər arxasında gizbnir.  Bu m əqalənin qarşısında duran m əqsəd -  həm in 

səbəbləri axtarıb tapm aq, bu yeni hərəkatın xarakterini və istiqam ətini m üəyyənləşdirm ək, 

im kan  daxilində  çalışıb,  onun  gələcəyinə nəzər yetirm əkdən  ibarətdir”  [2].

P anislam izm   ideyasm ı  sonradan  nıeydana  gəlm ə  hesab  edib,  m üəyyən  siniflərin, 

tə b ə q ə b rin   bundan  öz  siyasi  m ə q səd b rin i  həyata  keçirm ək  üçün  istifadə  e td ik b rin i 

s ö y b y ə n b r ə   cavab  verərək  göstərir  ki,  panislam izm   ideyası  İslam ın  özündə,  onun  tar- 

ixində  və  nəzəriyyəsində  m övcuddur.  O,  m illətçiliyə  zidd  olub,  üm um bəşəri  nıahiyyət 

kəsb etmişdir.  İslam ın m üqəddəs kitabı olan Q uran da hər cür m illətçiliyin əleyhinədir... 

Q uran  tə sd iq b y ir  ki,  bütün  m ö m in b r  qardaşdırlar.  O nlar  A llah  və  Q uran  qarşısında 

b ərab ərd irb r.  İslam da türk, эгэЬ, fars, hindu, zənci, ağ və qara anlayışları yoxdur.  Bütün 

m üsəlm anlar oxşar və b ərab ərd irb r.  H am ı  eyni bir atanm  sevim li  övladıdır.  Fərq yalm z 

itaətin  dərəcəsindədir  [2].

Dövlət və  Din  - № 05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

73

A



rb

ay



ca

n

 



R

e

sp



u

b

lik



a

 



D

in



Q

u

ru



m

la

rla



 

İş 


ü

zr

ə 



D

öv



K

om



it

əs

in



in

 

Ju



rn

a




A

rb



ay

ca

n



 

R

e



sp

u

b



lik

a



 

D

in



Q

u



ru

m

la



rla

 

İş 



ü

zr

ə 



D

övl


ət 

K

om



it

əs

in



in

 

Ju



rn

a



TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Ə hm əd  bəy A ğaoğlu  İslam   dininin  bir  sıra  m üsbət  cəhətlərini  nəzərə  çarpdırm aq 

m əqsədilə yazır:  “ İslam ın  istər keçm işdə,  istərsə  də  indiki  m üvəffəqiyyəti  əsasən bunun- 

la  izah  olunur  ki,  onun  üçün  ərəb,  türk,  fars,  zənci  və  ya  tacik  anlayışı  yoxdur.  Allah 

qarşısında  itaətkarlıq,  onun  qoyduğu  qanunlara  dərin  inam  bütün  insanları  ögeylikdən 

doğm alığa  çevirmişdir.  H akim   və  m əhkumlar,  ağalar  və  nökərlər  İslamı  qəbul  etmək 

nəticəsində  təkcə  inama,  etiqada  görə  deyil,  eyni  zam anda  dil,  hüquq,  adət-ənənə,  hətta 

geyim   etibarilə  də  bir olm uş,  aralarındakı  ictim ai  fərqlər  silinib  getmişdir.  İndi  ayrı-ayrı 

m üsəlm an  xalqlarm m   lüğətində  “natsiya”  anlayışına  uyğun  bir  söz  axtarm ağım ız  belə 

artıqdır.  O nlarm   ham ısında  эгэЬ  kəlməsi  olan  “m ilb t”  sözii  işlənməkdədir.  Bu  anlayış 

irqi,  qəbilə  və  et(n)ik  m əzm undan  daha  çox  dini  birlik,  dini  vəhdət  xarakteri  daşıyır.  Bu 

“inam da vəhdət”  ideyasınm  m ənəvi  tərəfi  heç  vaxt,  heç  kim  tərəfindən  şübhə  altına  alın- 

mamış,  əksinə, bütün m üsəlm anların  şüurunda həm işə  canlı  olaraq saxlanılm ışdır”  [2].

M ütəfəkkir  “N ədən  bu  günə  qaldıq?”  m əqaləsində  katolik  m əzhəbinin  bəşər 

m ədəniyyətinə,  incəsənətinə,  ədəbiyyatına,  tarixinə,  m ənəviyyatına  vurduğu  ağır  zər- 

bədən,  səlib  yürüşlərindən,  katolik  ruhaniləri  tərəfm dən  görkəm li  alim b rin   diri-diri  ton- 

qalda yandırılm asından, əsrlər boyu toplanan elm və b ilik b rin  xəzinəsi olan kitabxanalann 

yandınlıb məhv edilməsindən. maddi mədəniyyət və tarixi abidələrin, əvəzsiz sənət incibrinin 

vəhşiliklə tar-mar olunmasından iirək yanğısı ib  danışır.

Q eyd  olunan  tənqidi  m ülahizələrin  heç  bir  qərəz  daşım adığını  bildirm ək  üçün 

Ə hm əd bəy fransız m ütəfəkkiri və yazıçısı Volterdən sitat gətirir.  “M əşhur Fransa m üsən- 

nifi  və  həkim i  Volter  “Q andid”  adlı  öz  təsnifində  deyir:  “X ristian  aləm ində  m ənfur  və 

m əkruh пэ  qədər xilafi-insaniyyət  iş b r  və  ə m ə lb r zühur etdisə,  cüm ləsinə  səbəb  xristian 

dini  oldu.  Yəni katolik ruhanisi  oldu.

Xülasə,  xristianlıq zühur etdikdə,  xristianlığın bərəkətindən  əsri-ətiqin  asarı  olan  о 

qədər dəbdəbə və  şəşəəli Yunan və  Rum m ədəniyyəti bilm ərrə  m əhv və nabud  oldu.  Min 

dörd  yüz  ilin  m üddətində  Avropa  пэ  bir  elm ə  və  fənnə  dair  və  пэ  bir  hökm i-kitab  üzü 

görmədi.  M əğribə  ö y b   bir  cəhalət,  zülm,  fəsad  üz  verdi  ki,  dünya  icad  olunandan  bəri 

xəbər verilm əm işdi;  budur xristianlığın bilavasitə və  fa s ib  nəticəsi”  [3].

İslam m   m ərkəzində  ən  şərəfli  və  hörm ətli,  heç  bir  ş e y b   əvəz  oluna  bilm əyən,  ən 

qiym ətli  varlıq  olan  insan  durur.  X aliq  yaratdığı  insanm   sim asında  təcəlli  edir:  insan  пэ 

qədər böyük iş b r  görərsə,  cəm iyyətə  пэ  qədər xeyir,  fayda  gətirərsə,  nə  qədər ali  və ülvi 

m əqsədlərin  həyata  keçirilm əsinə  çalışarsa,  bir-birinin  köm əyinə  yetişərsə,  bir-birinə 

şəfqət  və  qayğı  göstərərsə,  zəruriyyət  m əqam ında  öz  canını,  m alını  d ig ərb rin in   yolunda 

sərf etm əkdə tərəddüd göstərm əzsə, bir о qədər Yaradamn iltifatm ı qazanar,  ondan müka- 

fatlar alar.  Bütün bu keyfiyyətlər böyük Yaradanın atributlarıdır.

İslam  dini  həm işə  elm in,  tərəqqinin,  m aarifin  tərəfdarı  və  qayğıkeşi  olmuşdur. 

O,  insanları  həyatı,  həqiqəti  dərk  etməyə,  ədalətli  olm ağa,  vətəni,  to ф ağ ı,  nam usu  göz 

bəbəyi  kimi  qorumağa,  valideynə,  elm  sahiblərinə,  ağsaqqallara,  ağbirçəklərə,  yaşlılara, 

kiçiklərə qarşı səmimi olm ağa və əvəzsiz hörm ət göstərm əyə, qayğı i b  yanaşm ağa çağırır.

İslam  dininin  elm  tərəfdarı  olması  onun  peyğəm bəri  M əhəm m ədin  (s)  elm  öyrən- 

m əyin  zəruriliyi  və  vacibliyi  haqqında  sö y b d iy i  kəlam dan  aydın  olur:  “Elm  Çində  b e b  

olsa,  arxasınca  gedin!”,  “Elmi  öyrənm ək  beşikdən  qəbrədək  vacibdir” ,  “Elm  öyrənm ək 

həm kişi, həm  də qadın üçün zəruridir” və s. Ə hm əd bəy A ğaoğlu da İslamın bu cəh ətbrin i

74

D övlət və Din - № 05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016



TARİXƏ PƏNCƏRƏ

nəzərə  çarpdıraraq,  onun  nə  dərəcədə  kam il  və  hum anist  din  olduğunu  göstərir.  О  yazır: 

“ Şimdi  keçək  İslamə.  İslam   пэ  gətirdi  dünyayə?  İslam ın  insaniyyətə,  ülum   və  fünuna, 

tərəqqi  və təaliyə пэ  xidm əti  oldu?

X ristianlıq  aləm ində  təqib  olunan,  odlara  yaxılan  cüm lə  alimlər,  ərbabi-qələm   və 

hikm ətlər  İslam  arasında him ayət və  izzət  tapıb  İslam a  sığındılar,  yavaş-yavaş  hər yerdə 

hər nə  əshabi-zövq  və  səfa,  ərbabi-qələm ,  əhli-elm ,  fənn,  sənət var  isə,  Şam  və  Bağdada 

cəm  oldular.  X üləfayi-bəni-Ə bbasiyyə  onlardan  m əclislər və  heyətlər təşkil  edib Yunan, 

Rum,  Fars  və  H indu  dilində  hikm ətə,  ədəbiyyata,  ülum   və  fünuna  və  əb lx ü su s  üm um i 

riyaziyyəyə,  təbiiyyə,  tibbə,  həndəsəyə  dair  hər  пэ  kitab  tapdılarsa,  ərəb  dilinə  tərcüm ə 

etd ibr.  M üsəlm anlar  xristianlara  bərəks  olaraq,  iibm anı,  kütüb  və  m ədrəsəxanələri 

m ühafizə  edib,  onlara  rövnəq verir  id ib r.  Və  bu  sayədə  də  az  m üddətdə  İslam m   özüniin 

arasm da m üəzzəm  ü b m a la r zühur edib, Yunan və Rum dan aldıqları ülum və fünuna daha 

bir qat tərəqqi və vüsət v erdibr... İştə bu da İslam ın b ilafasib  m eydana atdığı, insaniyyətə, 

ülum və fununa etdiyi xidmətlər” [3].

Bu  iki  səm avi  din  haqqında  Ə hm əd  bəy  A ğaoğlunun  rəyi  heç  də  onlardan  birinə 

təəssübdən  irəli  gəlmir.  Düzdür,  о  m üsəlm andır,  lakin  fanatik  deyil,  həyata  açıq  g ö z b  

baxan,  aydın  təfəkkürlə  yaşayan,  hər  şeyi  ölçüb-biçən,  ədalət  m eyarını  əsas  tutan  və 

qərəzdən  uzaq  olan  b ir m ütəfəkkirdir.  O,  yeri  gəldikcə,  xristianlarla bərabər,  m üsəlm an- 

larm  da  nöqsanlarm ı,  çatışm ayan  cəhətlərini  göstərir və  tənqid  edir.  H ər  iki  dinin  insan- 

lara  xidm ət  etdiyini,  lakin  çox  vaxt  onların  təbliğatçıları  tərəfindən  buraxılan  sə h v b r və 

nöqsanlar üzündən  hər iki  din haqqında mənfi  rəylərin form alaşdığm ı göstərir.

Ə hm əd bəy A ğaoğlu cəm iyyətin inkişafında dinin oynadığı rolu, ictimai həyata din- 

b r in  təsirini yüksək qiym ətləndirir. О dem ək istəyir ki, din təkcə A llaha inam, ona itaət və 

ibadətdən ibarət deyildir.  Din m ənəviyyatın form alaşm asında,  sağlam fikir və düşüncəyə, 

aydın  şüura  əsaslanan cəm iyyətin  ə d a b t b   idarə  olunm asm da  ən təsirli  vasitədir.

İslam  dini  daha  çox  insanm   əxlaqi  cəhətdən  düzgün  fonnalaşm asına  diqqət yetirir. 

Çünki  yüksək  və  zəngin  m ənəviyyata  sahib  insanlarda  qəbahət  və  cəm iyyətə  zidd 

hərəkətlər,  xüsusiyyətlər  olmamalıdır.  Ə gər  cəm iyyət  “b ü tü n   m ö m in b r  q a rd a şd ırla r” 

id eyası  ilə  tərb iy ə  ed ilsə,  bu  fik ir  cəm iy y ətin   h ər  b ir  üzv ü n ün   şü u ru n a  sü bu tlarla 

y erid ilsə,  insanların  dünyagörüşü  bu  ruhda  form alaşsa,  ictim ai  həyatın  başqa  sah əbri 

də  m ütərəqqi  istiqam ətdə  inkişaf  edər,  cəm iyyətdə  nöqsan  və  eybəcərliyə  yer  qalmaz, 

hər hansı  neqativ  hallara  qarşı  m üvəffəqiyyətlə  m übarizə  aparm aq  olar.  Bu  isə  vaxtında 

hər  şeyi  düzgün  dərk  edib,  düzgün  nəticə  çıxarm aqla  bilavasitə  bağlıdır.  N ə  qədər  ki, 

cəmiyyətin  şüuru  oyanmamışdır,  dinin  də  müsbət rolunu  dəyərbndirmək  və  nəticə  çıxarmaq 

m üm kün deyil.  Ə hm əd bəy A ğaoğlu da bunu  həyatda gördüyü üçündür ki,  böyük təəssü f 

hissi  keçirir.  M üsəlm anların  geriliyini  onların  qəflət  yuxusunda  olub,  İslam ı  düzgün  an- 

lam am alarında  görür.  A ncaq  Ə hm əd  bəy  inanır  ki,  bu  yuxu  çox  çəkm əyəcək,  gec-tez 

m üsəlm anlar  oyanacaq  və  ya  onları  oyadacaqlar.  О  yazırdı:  “ ...Biz  m üsəlm anları  girda- 

b i-c ə h a b t və  zülm ətdən  sahili-nicat və  fəlahətə hidayət edən Q uranım ız olacaq”  [3].

M əlum dur ki,  yetm iş  il  allahsızlığı  təbliğ  edən b ir partiyanm   ideologiyası  təsiri  al- 

tında böyüyən insanlar üçün Ə hm əd bəyin bu fikri, doğrudan da, gülm əli görünsün. Çünki 

biz  eşitdik brim izin  və  g ördükbrim izin  zahiri  cəhətlərinə  əsasən  nəticə  çıxarırıq,  onların 

arxasm da  gizlənən  m ənanı,  m ahiyyəti  ya  başa  düşm ək  istəm irik,  ya  da  başa  düşmürük.



Dövlət və Din - № 05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

75

A



zər

b

ay



ca

R



e

sp

u



b

lik


a

 



D

in



Q

u

ru



m

la

rla



 

İş 


üz

 



vlət 


K

om

it



əsi

nin


 

Ju

rn



a




A

rb



ay

ca

n



 

R

e



sp

u

b



lik

a



 

D

in



Q

u



ru

m

la



rla

 

İş 



ü

zr

ə 



D

ö

v



K



o

m

it



əs

in

in



 

Ju

rn



a



TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Ə hm əd  bəy  bilirdi  ki, Allaha,  Q urana  inam,  itaət  və  pərəstiş  insanın  əm əlində,  işində  öz 

əksini tapmalıdır.  Ə m əlsiz,  hərəkətsiz,  fəaliyyətsiz  inam,  əqidə hava  qovuqcuğu kimi  bir 

şeydir,  içərisi boşdur,  dem əli,  əhəm iyyətsizdir,  mənasızdır.

A llaha,  Q urana inanm aq,  onlara sədaqətli olm aq heç də adi sözlərlə, hər hansı ayini 

icra etm əklə təsdiqlənm ir.  İnanı, əqidə эш эИ э, işdə özünü təsdiqləyir.  Əməl,  fəaliyyət isə 

cəm iyyətlə bağlıdır,  cəm iyyətin inkişafınm  əsasını,  təm əlini təşkil  edir,  insanlann m üna- 

sibətlərini  tənzimləyir.  Ə qidə  və  inam dan  danışarkən,  m əsələnin  bu  cəhətlərinə  diqqət 

yetirm ək vacibdir.

İslam ı  qəbul  edən  hər bir insan  m üsəlm an adlanır.  Həqiqi m üsəlm anlıq  isə  insanm  

hərəkəti,  эшэН i b  ölçiilür və özünü doğruldur.  İslam  Peyğəm bərinin (s) “bütün m öm inlər 

qardaşdırlar”  kəlam ı  m üsəlm anları  birliyə,  həm rəyliyə,  ittifaqa,  zülm ə  və  ədalətsizliyə 

qarşı  m übarizədə  yekdil  olm ağa  səsləyir.  Çünki  İslam   həm işə  haqsızlığa,  ədalətsizliyə, 

istism ara,  insanın  hər  hansı  şəkildə  alçaldılm asına,  heysiyyətin,  m ənəviyyatın  tapdalan- 

m asına  zidd  olmuşdur.  Islam   dini  insanı  biitün  yaranm ışların  əşrəfi,  ən  qiym ətlisi  hesab 

edir.  İnsan  həm işə  yüksək,  ülvi  əm əllər  nüm ayiş  etdirm əlidir  ki,  öz  xalqının,  m ilb tin in  

adına  şərəf gətirsin,  haqsızlıq,  zülm ,  işgəncə və təhqir iblisə xas  olan cəhətbrdir.  M öm in 

insan bunlardan çəkinməlidir.

Dem əli,  Ə hm əd  bəy A ğaoğlu  “biz  m üsəlm anları  g ird ab i-cəh ab t  və  zülm ətdən  sa- 

hili-nicat  və  fəlahətə  hidayət  edən  Q uranım ız  olacaq”  -  deyəndə  m üsəlm anların  birgə 

fəaliyyətini, vahid  moqsəd uğrunda m übarizə aparnıaq üçün b irb şm əsin i nəzərdə tuturdu. 

İşdə, əm əldə öziınü təsdiqləm əyən hər hansı nəzəriyyat və m ənəviyyat haqqm da danışm aq 

yersiz  və  əhəm iyyətsiz  sayılır.  O nun  m üsəlm anları  d tişdükbri  çətin  və  ağır  vəziyyətclən 

çıxm aq üçün  Q urana, A llaha üz  tutm ağa  çağırışı  da bununla əlaqədar idi.  Ə hm əd  bəv bu 

m ünasibətlə  yazır:  “Quran  həm işə  fərdiyyətçiliyə,  pərakəndəliyə  qarşı  çıxır.  B ir  halda 

ki,  m üsəlm anlar  qardaşdırlar,  qardaşlarm   gücü  də  birlikdədir,  həm rəylikdədir.  Q arşıya 

çıxan bütün  çətin lik b ri  yalnız  biıiikdo  aradan  qaldırm aqla  is tə n ib n   m əqsədə  nail  olm aq 

mümkündiir.

Biz  isə  Q urana  etina  etm ədiyim izə,  inannıadığım ıza  görə  ondakı  birlik  çağırışm a 

da  əm əl  etm irik,  birləşm ək  əvəzinə,  parçalanırıq,  sıralarım ız  azalır,  gücüm üz  zəifləyir, 

ayrılıqda heç bir iş görə bilm irik və nəticədə gerib y ir, tənəzzülə uğrayırıq.  Buna görə də, 

düşdüyüm üz  vəziyyətdən,  fəlakət və  əsarətdən,  ziilm və  istibdaddan xilas  olub nicat tap- 

m aq üçün birləşm əliyik,  çəkici  zindanm   iizərindəki  bir nöqtəyə  vurm alıyıq,  düşüncəm iz 

də,  iradəm iz  də bir olmalıdır!  N icatım ız,  xilasım ız birlikdədir!”  [4]

B udur  Ə hm əd  bəyin  Q urana  inam sızlıq  və  itaətsizlik  göstərm əyin  acı  n ə tic ə b ıi 

haqqında  sö y b d iy i fikrin m ahiyyəti,  mənası!  O,  Islam   dinini  həm   də  cəm iyyətin  dayağı, 

sütunu hesab  edir...  İslam   insanları  vəhşilikdən,  ziilm ətdən,  tənəzzüldən  çıxarıb  mədəni- 

yyət və  inkişaf yoluna  qoymuşdur.

Ə hm əd  bəy A ğaoğlu  “M üsəlm an  xalqlarının  vəziyyəti”  adlı  sils ib   m ə q a b b rin d ə  

də İslanım  və m üsəlm anlarm  tə n ə z z ü b   uğram asının  səb əb b rin i göstərir və yenə də  çıxış 

yolunu İslam ı Ь э ф а  etm əkdə görür.  O na görə də, biitün ziyalıları, ruhaniləri xalq k ü tb b r i 

arasm da  İslam m   geniş  təbliğinə  sə s b y ir və  təkrar  edirdi:  “Öz  nurlu  şüası  i b   xalqın  qəl- 

binə hakim  olan İslam  dini  xalqı  birləşdirm əyə,  onu m üəyyən istiqam ətə yönəltm əyə qa- 

dir olan yeganə  qüdrətli  vasitədir.  M əhəm m əd peyğəm bər (s)  öz  dini  ehkam larm da  sülh,

76

Dövlət və Din - № 05  (46)  SENTYABR  - OKTYABR  2016




TARİXƏ PƏNCƏRƏ

xeyirxahhq, m əhəbbət və ədalət kimi böyük prinsiplərə əsaslamr.  H ər bir m üsəlm an üçün 

həyatda  rəhbərlik  olan  bu  yüksək  əxlaqi  başlanğıc  bəşəri  birgəyaşayışın  özülünə  məhz 

İslam  tərəfindən  qoyulm uşdur”  [5].

“K aspi”, “ İrşad” və “ H əyat” qəzetlərində dinə çağırış,  cəm iyyətin  inkişafında,  ailə- 

m əişət əxlaqının  saflaşdırılması  və tənzim lənm əsində,  insanlar arasında qarşılıqlı  səmimi 

m ünasibətlərin yaranm asında və s.  dinin rolu barədə mütəm adi  olaraq yazılar çap olunur- 

du.  Bu  yazıların  da  çoxu  Ə hm əd  bəy A ğaoğlu  və  Əli  bəy  H üseynzadə  tərəfindən  qələmə 

alınırdı.  Ə hm əd  bəyin  qələm inə  aid  m əqalələrdən  birində  deyilirdi:  “ M üsəlm an  üçün 

həyatın  əsl  mənası  İslam  dininə  sadiq  qalm aqdan  ibarətdir.  Q urani-əzim üşşana  tapın- 

maqdır.  Bu  dünya  axirət  dünyasının  əkin  yeridir.  A xirət  dünyasında  xoşbəxt  yaşam aq 

üçün  bu  fani  dünyanı  о  əbədi  dünyaya  qurban  verm əlisən.  Dünyasız  axirət,  axirətsiz 

dünya ola bilm əz,  a  qare,  rükni-əzim i-İslam ın,  ulu  İslamın  istinadgahı  olan  Q urani-K əri- 

mi  anlaya-anlaya  oxudunsa,  bilərsən  ki,  cənabi  A llah-Taalanın  ən  böyük  nem ətb rin dən  

m əbuddur”  [6].

Ə hm əd  bəyə  görə,  Allah  birdir.  Dünya  d in b ri  bir  olan  Allahın  iradəsinin  müx- 

tə lif  d ilb rd ə,  m üxtəlif  dövrlərdə  təzahürüdür.  Y usif  və  M usadan  tutm uş  İsaya  qədər 

p eyğəm bərbrin haınısı  eyni  kəlamı, eyni  həqiqəti  iqrar etm işbr.  “Allahın birliyinə, ruhun 

əbədiliyinə,  axirətə,  xeyrin  şərə  ırıütbq  qalib  gəlm əsinə  inanan  və  bunları  başqalarına da 

təlqin  etm əklə  A llaha  iman  gətirən  adam lar  idi.  Bunların  birinin  digərindən  fərqi  yalnız 

dildə,  ifadəbrinin   form asında,  dövrün  təsiri  altında  d əy işib n   ayrı-ayrı  halların,  fik irb rin  

m üxtəlifliyində  idi.  Lakin m ahiyyət e tib a rib  onların  ham ısı eyni  bir ideyanı -  Allahın hə- 

qiqət olan iradəsini xalqa çatdırm aq idi.  Bu m ahiyyəti  sonsuz olaraq  inkişaf etdirmək, onu 

insanların  qanına,  canına yeridib,  onları  m üqəddəs  hala  gətirm ək,  məhz,  peyğəm bərlərin 

vəzifəsi  idi”  [7].

G öründüyü kimi, Ə hm əd bəy A ğaoğlunun İslam a həsr olunan əsərb rin in  m ərkəzində 

b e b  bir ideya dayanırdı  ki,  bu din  öz m ahiyyəti  e tib a rib  başqa dinlərdən daha üstün key- 

fiy y ətb rə malikdir.  O,  bütün tarix boyu m üsəlm anların  inkişafında m üsbət rol  oynayıb və 

indi  də  bu xalqların  m üasir tərəqqisini  ondan kənarda təsəvvür etmək  m üm kün  deyildir.

ƏDƏBİYYAT

1.  “ İrşad”  qəzeti,  №   110.  1906.

2.  “ K aspi”  qəzeti,  №   81.  1900.

3.  “ İrşad ”  qəzeti,  №   142.  1906.

4.  “ K aspi”  qəzeti,  №   59.  16  m art  1899.

5.  “ K aspi”  qəzeti,  №   267.  13  dekabr  1903.

6.  “ K aspi”  qəzeti, №   231.  29 noyabr  1905.

7.  “ H əyat” qəzeti, № 1 . 7   iyun  1905.



D övlət və Din - № 05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

77

A



rb

ay



ca

n

 



R

e

sp



u

b

lik



a

 



D

in



Q

u

ru



m

la

rla



 

İş 


üz

 



D

övl


ət 

K

o



m

it

əs



in

in

 



Ju

rn

a






Az

ər

ba



yc

an

 



R

e

sp



u

b

li



k

a



 

D

in



Q

u



ru

m

la



rla

 

İş 



ü

zr

ə 



D

övlət 


K

o

m



it

əs

in



in

 

Ju



rn

a



TARİXƏ PƏNCƏRƏ

Мустагиль Агаев 



АХМЕД БЕК АГАЕВ ОБ ИСЛАМСКОЙ РЕЛИГИИ

РЕЗЮМЕ


В  представленной  статье  приводятся  мысли  и  идеи  известного  как  в 

А зербайдж ане,  так  и  во  всем  тюркском  мире  общ ественного,  политического  и 

государственного деятеля А хмед бека А гаева о культуре, нравственности, моральных 

ценностях  ислама.  П риводится  сравнительны й  анализ  ислама  и  христианства, 

мысли о роли ислама в развитии и процветании общ ества,  о единстве и общ ности в 

исламе,  о разнице и  преим ущ естве исламской религии  над христианством

В статье отмечается, что основную  причину отсталости мусульман А хмед бек 

А гаев  видел  в  отчуж денности  лю дей  от  ислама  и  ценностей  Корана,  в  неприятии 

ими  их  призывов.  Именно  потому  А хмед  бек  призы вал  религиозны х  деятелей 

передать требования и  призывы  Корана в точности.

Mustaqil Agayev 

AHMED  BEY AGAYEV ABOUT ISLAMIC RELIGION

SUMMARY


The  article  highlights  the  progressive  ideas  o f w ell-know n  both  in A zerbaijan  and 

in  the  w hole  Turkish  w orld  social,  political,  and  state  figure  A hm ed  bey A gayev  about 

culture,  ethics  and m oral values  o f Islam.  It provides  a com parative analysis o f Islam and 

Christianity, the  idea about the role o f Islam  in the developm ent and prosperity o f society, 

about  the  unity  and  com m union  in  Islam ,  about  the  difference  and  superiority  o f Islam 

over Christianity.

The paper notes that the  m ain reason for the  backw ardness o f M uslim s A hm ed bey 

A gayev had seen in the exclusion o f people from Islam  and the Quran values, rejection o f 

their  appeals.  Consequently, A hm ed  bey A gayev  called  religious  scholars  to  convey  the 

dem ands  and m essages  o f the  Q uran to  M uslims  as  in  experienced  form.



78

Dövlət və Din - № 05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

Yüklə 255,33 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə