Tarixi Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsində mövcüd olmuş qədim
Yüklə 0,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
Partav – V əsrdən, Paytakaran – VI əsrdən, Adurbadaqan – V əsrdən, Qanzak – V əsrdən, Urmiya – IV əsrdən, Salmas – XIII əsrdən, Marağa – XIII əsrdən, Təbriz – XIII əsrdən, Uşnu – XIII əsrdən, Muğan – VIII əsrdən, 800-cü ildən isə mitropoliya . Azərbaycanda xristianlıq haqqında ən erkən məlumat verən V əsrin əvvəllərinə dair, yuxarıda adını çəkdiyimiz, sinod sənədlərində katolikos Mar Yabalaha dini cəhətdən tabe olan vilayətlər sırasında Arran, Azərbaycan, İberiya və Ermənistan da vardır. Mənbələr V-VII əsrlərdə Adurbadaqanda yepiskopluq etmiş bir neçə kilsə xadiminin adlarını çəkir. Bunlardan "Qanzakın və Adurbadaqanın" yepiskopu Osiy (Yelisey) 486 -cı ildə patriarx Akak tərəfindən çağırılmış kilsə məclisində iştirak etmişdi. Məclisdə qəbul edilmiş aktı imzalayanlar arasında onun da qolu var: "Mən Adurbadaqanda olan Qanzakın yepiskopu Osiy, burada yazılanlarla həmrəyliyimi bildirir, öz qolumu və möhürümü qoyuram". Osiydən sonrakı yepiskoplardan İohannın imzasını katolikos I Mar Abanın ( 536 - 552 ) 544 -cü ilə aid məktublarında görmək olur. O zaman I Mar Aba Adurbadaqan rustaqlarından olan Peraxravarın (Burxuvarın) bir kəndində sürgündə idi. 549 - 550 -ci ilin qışında obu kəndi tərk edərək, I Xosrovun hüzuruna yollanmışdı. Onu Adurbadaqan yepiskopu İohann müşayiət edirdi. İohanndan sonra Melxisidək Adurbadaqan yepiskopu olmuşdur. 544 -cü ildə Mar İosifin ( 552 - 567 ) patriarxlığı dövründə çağırılan sinodun qərarlarını imzalayanlar arasında onun da adı vardır. Adurbadaqan yepiskopu Xenanişo 605 -ci ildə Qriqorinin katolikos seçkisində iştirak etmişdir. Yerli də olsa, görünür, sonralar yaranmış ənənəyə görə Urmiya şəhəri ərazisində hələ apostolların vaxtında xristianlıq meydana gəlmişdi. Rəvayətə görə, bu şəhərdə hələ 165-ci ildə tikilmiş Mart Məryəm ("Xanım Məryəm") kilsəsi var idi. Lakin mənbələrdə bu gün də əllidən artıq nestori kilsəsinin olduğu Urmiya ətrafı ərazidə, eləcə də Uşnu, Salmas , Sulduz , Marağa və Təbriz xristian kilsələri haqqında mötəbər məlumat yalnız XIII əsrə aiddir. Mənbələr VI əsrin birinci yarısında Qazaka yepiskopluğu ilə yanaşı, Paytakaran yepiskopluğunun da adını çəkirlər. Tarixən məlumdur ki, V əsrin sonunda, alban hökmdarı III Vaçaqanın hakimiyyəti illərində Paytakaran alban vilayəti olur, VI əsrdə isə burada alban katolikosluğunun tabeçiliyində olan yepiskopluq yaradılır. Albaniya katolikosu Ter Abasın ( 551 - 596 ) patriarxlığı zamanı Paytakaranın yepiskopu Timofey olmuşdu. Mənbələrin məlumatına görə, bu dövrdə Cənubi Qafqazda , o cümlədən Albaniyada nestorilik təlimi geniş intişar tapır; hətta alban katolikosluğu bu təlimə qarşı mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalır. Mənbələr bu dövrdə Paytakaranda nestori təliminin tərəfdarı olan yepiskopluğun yaranması haqqında məlumat verir, bu təlimin ardıcıllarının çağırdığı 544 -cü il sinodunun aktlarına qol çəkən iki Paytakaran yepiskopu – İohann və İakovun adlarını çəkirlər. Nestori təliminin ardıcılı olan katolikos I Timofeyin ( 780 - 825 ) cəhdi ilə VIII əsrin lap sonlarında Muğanda da yepiskopluq təsis edildi. Rahib İliya yepiskop seçildi. Mənbədəki məlumata görə, yepiskopluğu qəbul edən İliya ticarət karvanına qoşulub Muğana yola düşdü. Qatı zahid və tərki-dünya olan Mar İliya sərt həyat keçirir, adamboyu komada yaşayırdı; ev əşyalarından yemək üçün saxladığı quru çörək qabıqlarını yığmaq üçün sınıq qabı və gil dolçası var idi. Onun hətta yatacağı da yox idi. Nestorilər arasında ruhun tam saflığına çatmaq və gizli mətləbləri anlamaq ümidi ilə özünə cismani əziyyət vermək, dünya nemətlərindən imtina etmək və yarıac qalmaq kimi tərki-dünyalıq geniş inkişaf etmişdi. İliyanın cəhdləri ilə Muğan əhalisi xristianlığı qəbul etdi. Mənbənin yazdığına görə, "...onlar cah-calallı kilsə binasının tikintisinə başladılar, sər-sahman işlərinə Mar İliyanın özü başçılıq edirdi. O, çoxlarını xaç suyuna çəkdi, onlar üçün keşiş və dyakonlar təyin etdi, zəbur surəsini yazdı. Getdikcə onlar (xristianlar)... çoxaldılar". Atropatena tarixi haqqında Sasani hökmdarı I Şapur ( 240 - 270 ) tərəfindən Kəbeyi Zərdüştdə yazılmış kitabədən qədim yazılı mənbə aşkar edilməmişdir.Yunan və latın dilində olan antik dövr mənbələri Atropatena, onun əhalisi və sairə ilə bağlı nisbətən ətraflı məlumat vardır. O cümlədən Herodot , Miletli Hekatey, Strabon , Tatsit, Plutarx, Plini və başqalarının əsərlərində Atropatena haqqında məlumatlara təsadüf edilir. Miletli Hekatey (e.ə. VI-V əsrlər) "Yerin təsviri" adlı əsərində Atropatena ərazisində yaşayan tayfalar (xüsusilə maqlar ) haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir. Skiflərin və kimmerlərin Əhəmənilər dövlətinin satraplıqlarına (Atropatena ərazisinə) yürüşləri haqqında olan məlumatlara Herodotun (e.ə.484-425) "Tarix" əsərində rast gəlinir. Atropatena haqqında ilk dəfə ətraflı məlumat verən Amasiyalı Strabon (e.ə. I əsr – b.e. I əsri) olmuşdur. Strabon Atropatenanın ərazisi, əhalisi, təsərrüfatı, sakinlərinin etnik tərkibi, məşğuliyyəti, hərbi qüdrəti, qoşunları, adət və ənənələri barədə məlumat vermişdir. İran tarixçilərindən Cəmaləddin Fəqih, Cavad Məşkur, Əli Sami, Əbülfəzl Nəbii, Rəhim Hüveyda, Seyid Əhməd Kəsrəvi , Seyid Həsən Tağızadə, Səid Nəfisi, ədəbiyyatçılardan Purdavud İbrahim, Məhəmməd Müin, arxeoloqlardan Mahmud Rad, Əli Hakimi, Əliəkbər Sərəfraz və başqaları İran tarixi ilə yanaşı, Azərbaycanın da qədim dövr tarixi ilə bağlı Atropatena tarixinə dair qaynaqlar müəyyən araşdırmalar aparmış və fikir bildirmişlər. Bu tədqiqatçılar öz əsərlərində Atropatenanın sərhədləri, faydalı qazıntıları, şəhərləri, tarixi coğrafiyası, sakinlərinin etnik tərkibi, dili, dini görüşü, maddi mədəniyyəti, habelə siyasi tarixi haqqında məlumat vermişlər. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində A.Kristensen Sasanilər dövrü haqqında bütün mənbələri gözdən keçirib fundamental tədqiqat əsəri yazmışdır. A.Kristensen həmin əsərində Sasanilər imperiyası tərəfindən tabe edilərək kusta çevrilən Atropatena haqqında da bir sıra dəyərli məlumatlar vermişdir. Görkəmli şərqşünaslardan N.V.Piqulevskaya, M.M.Dyakonov, İ.M.Dyakonov, V.Q.Lukonin, A.Q.Perixanyan, Z.İ.Yampolski, Ə.S.Sumbatzadə, F.M.Məmmədova , K.H.Əliyev , A.H.Fazili , T.M.Məmmədov, S.Y.Qasımova və başqaları Atropatena tarixinin bir sıra problemlərinə dair tədqiqat işləri aparmışlar. Məhəmmədhəsən xan Marağayi yazır: "Azərbaycan xüsusi müstəqil şahlığa malik idi. Belə ki, Böyük İskəndərin dövründən burda şahlar hökmdarlıq edib və müstəqil olmuşlar. Azərbaycan şahları eramızın otuzuncu ilinə qədər öz istiqlaliyyətlərini tam şəkildə saxlaya bilmişlər. Parfiya şahı Azərbaycan şahının Mark Antoniyə kömək göstərdiyini bəhanə edərək Azərbaycan ərazisinə hücum edib qələbə çalmışdır." Məhəmmədhəsən xanın dediyindən belə bir nəticə çıxır ki, Atropatidlər sülaləsi təxminən 358 il (eramızdan əvvəl 328-ci ildən eramızın 30-cu ilinə kimi) hakimiyyətdə olmuşdur. Abdulla Fazili də bu fikrə tərəf çıxaraq qeyd edir ki, bu fikri təsdiqləyən başqa mənbələr də var. Belə ki, Strabon öz yaşadığı dövrdə bu sülalənin hakimiyyətdə olmasına işarə etmişdir. Digər tərəfdən Məhəmmədhəsən xanı İranın digər tarixçilərindən fərqləndirən cəhət həmin dövrdə Azərbaycanda mövcud olan müstəqil dövləti İran dövləti hesab etməməsidir. Atropatidlər sülaləsinin son taleyi haqqında Səid Nəfisi yazır: " Parfların dövründə Atropaten əyaləti bir müddət daxili müstəqilliyə sahib olmaqla bərabər parfiyalılardan asılı idi. Beləliklə, eramızın II əsrinin yarısına qədər öz istiqlaliyyətini qoruyub saxlaya bilmişdir. Eramızın II əsrindən etibarən bu əyalət Azərbaykan adlanaraq, Sasanilərin son dövrünə qədər bu adı daşımışdır. Bundan sonra eramızın V əsrindən etibarən Suriya yazıçıları onu Azərbaycan adlandırmışlar. Bu söz ərəb dilində Azərbican, sonra isə Azərbaycan olmuşdur". Səid Nəfisi daha sonra yazır: "Çox ehtimal ki, Sasanilər dövründə bir neçə ən mühüm atəşgahın bu əyalətdə olması ilə əlqədar olaraq Azərbaycan Zərdüştün vətəni kimi tanınmışdır". Atropatena tarixinə dair düşüncələr Müəllif fikrini belə ifadə edir: "Ehtimal ki, eramızın 227-ci ilndən etibarən bu ərazi Sasanilərin nüfuz dairəsinə daxil edildikdən sonra İranın Şimal-Qərb hissəsinə bütövlükdə Azərbaycan adı verilmişdir. Belə ki, ora VI əsrdən Nəsturilərin dini mərkəzi olmuş və Suriya mənbələrində də bu ərazi Azərbaycan kimi adlandırılmışdır. Abbasi xəlifələrinin dövründə də bu əyalət Azərbaycan adlanırdı". Abdulla Fazili isə qeyd edir ki, Səid Nəfisinin Atropatenanın siyasi həyatı ilə bağlı irəli sürdüyü fikirlərlə razılaşmaq olar. Çünki bu dövlət Makedoniyalı İskəndərin ölümündən ərəblərin yürüşünə qədər öz müstəqilliyini formal olsa da saxlaya bilmişdi. Sasanilər dövründə Azərbaycanın istər dini mərkəz olması, istərsə də təbii-coğrafi mövqeyi onun daha da şöhrətlənməsinə səbəb olmuşdur. Bu haqda A.Kristensen yazır: "Burada olan atəşgah Ərdəşir tərəfindən təmir edilərək əsas ziyarətgaha çevrildi". Sasani şahlarının tacqoyma mərasimi zamanı paytaxt Mədaindən Azərbaycanın paytaxtı Qazakaya piyada gəlmələri də o dövrdə Azərbaycanın dini mərkəz olmasını sübut edir. Алиев И. Очерк истории Атропатены. Баку, 1989. Bosworth, C.E. "Azerbaijan IV: Islamic History to 1941", Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989. de Planhol, X. "Azerbaijan I: Geography", Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989. Frye R.N. The History of Ancient Iran. München, 1983. Schippmann, K. "Azerbaijan III: Pre-Islamic History". Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1. London: Routledge & Kegan Paul, 1989. Abdulla Fazili – Atropatena, Bakı, 1993 Prof. M. T. Zehtabi – İran türklərinin əski tarixi, II cild, Tehran, 1998, səh 326 1. Benveniste E. Le nim de la ville de Ghazna. JA, 226, 1935 2. Nweeya, Samuel K. Persia, the Land of the Magi Or the Home of the Wise Men (http://books.google.com/books?id=Ho sNAAAAIAAJ&pg=PA79) (ingiliscə) . Philadelphia: The John C. Winston Co. 1913. səh. 79. "the Caspian Sea and Ədəbiyyat İstinadlar Ghilan bound it on the northeast, and Kurdistan on the southeast" 3. Susan M. Sherwin-White, Amélie Kuhrt, "From Samarkhand to Sardis: a new approach to the Seleucid Empire", University of California Press, 1993. pg 78: – " The independence of the area Media Atropatene, named after Atropates, satrap of Media under Darius and Alexander (now Azerbaijan), under local Iranian dynasts, was pre-Selecuid" 4. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. Bakı. "Elm". 2007. Cild I, səh 217 5. Richard J. A. Talbert. Barrington atlas of the Greek and Roman world: map-by- map directory, Volume 2. – "The modern name Azerbaijan derives from Atropatene" . "Chaumont, M. L. "Atropates", Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989" (http://w ww.iranica.com/newsite/index.isc?Articl e=http%3A%2F%2Fwww.iranica.com%2 Fnewsite%2Farticles%2Funicode%2Fv3f 1%2Fv3f1a020.html) . 2012-01-21 tarixində arxivləşdirilib (https://web.arch ive.org/web/20120121221421/http://w ww.iranica.com/newsite/index.isc?Articl e=http%3A%2F%2Fwww.iranica.com%2 Fnewsite%2Farticles%2Funicode%2Fv3f 1%2Fv3f1a020.html) . İstifadə tarixi: 2010-06-01. 7. Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994 . Süleyman Əliyarlı. Azərbaycan tarixi. Bakı: Çıraq. 2009. səh. 81. 9. Erix Fayql – İpək yolu üzərində qədim Odlar Yurdu – Azərbaycan Tarixi, Bakı, 2009 10. A. Fazili – Atropatena, Bakı, 1993 11. А. С. Сумбатзаде "Азербайджанцы — этногенез и формирование народа" Баку, Элм, 1990 г. 12. Дьяконов И. М. История Мидии: От древнейших времен до конца IV в. до н. э., Москва — Ленинград, 1956 13. Strabon, XI, 7, 1 14. Fərhənqe coğrafiye İran. I—XII cildlər(farsca) 15. Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991 1 . "Encyclopedia Iranica, s.v. Azernbaijan" (http://www.iranica.com/newsite/index.i sc?Article=http%3A%2F%2Fwww.iranic a.com%2Fnewsite%2Farticles%2Fv3f2% 2Fv3f2a088a.html) . 2012-01-21 tarixində arxivləşdirilib (https://web.arch ive.org/web/20120121221801/http://w ww.iranica.com/newsite/index.isc?Articl e=http%3A%2F%2Fwww.iranica.com%2 Fnewsite%2Farticles%2Fv3f2%2Fv3f2a0 88a.html) . İstifadə tarixi: 2010-06-01. 17. "проф. Энаят-Олла Реза, Азербайджан и Иран. Глава 6" (http:// az-ar.narod.ru/az-ar_9.html) . 2013-04- 20 tarixində arxivləşdirilib (https://web.a rchive.org/web/20130420225907/htt p://az-ar.narod.ru/az-ar_9.html) . İstifadə tarixi: 2010-06-01. Atropatidlər Atropat Azərbaycan idarəçiləri Atropatena Arşakiləri Qazaka Azərgüşnasp məbədi 1 . "История Востока. Т.2 Глава V Между монголами и португальцами (Азия и Северная Африка в XIV—XV вв.) Закавказье в XI—XV вв" (http://www.k ulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.ht m) . 2013-03-14 tarixində arxivləşdirilib (https://web.archive.org/web/20130314 163135/http://www.kulichki.com/~gumi lev/HE2/he2510.htm) . İstifadə tarixi: 2010-06-01. 19. "проф. Энаят-Олла Реза, Азербайджан и Иран. Глава 7" (http:// az-ar.narod.ru/az-ar_10.html) . 2013- 04-20 tarixində arxivləşdirilib (https://we b.archive.org/web/20130420225925/htt p://az-ar.narod.ru/az-ar_10.html) . İstifadə tarixi: 2010-06-01. 20. Herodot, III, 92 21. Strabon, XI, 8, 4 22. Strabon, XI, 7, I 23. Polibi,V,55 24. Strabon,XI,13,2,3 25. İbn Haqvəl,Surət əl-ərz,Tehran,1345 2 . Strabon, XI ,13 27. F. Məmmədova – Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, Elm, 1986, səh 124. 2 . Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991. 29. Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1994, səh 133 30. Фазили А. Борьба атропатенцев против римских захватчиков (36 г. до н.э.). Проблемы античной истории и культуры, т. 1, Ереван, 1979 31. Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild, səh 113 Həmçinin bax Sonuncu redaktə 2 ay əvvəl İchigo solos tərəfindən edilib Mənbə — " https://az.wikipedia.org/w/index.php? title=Atropatena&oldid=6733096 " Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|