TariXİ MƏlumatlar
Yüklə 331,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
18
idi. İcmanın başçısı hesab olunan ağsaqqal vergiləri müəyyən edir, toplayır, əvəzində isə məhsulun müəyyən hissəsini özünə götürürdü. QEYD: İlk Səfəvi şahları irsi soyurqal torpaq sahibliyini getdikcə məhdudlaşdırılmasına çalışır və feodal torpaq mülkiyyətinin yeni forması olan - tiyul şəklində torpaq paylayırdılar. Tiyul torpaq mülkiyyəti formasına aid xüsusiyyətlər bunlar idi: irsi torpaq sahibliyinin şərti forması idi, tiyul sahibi tiyuldar adlanırdı və o dövlətə xidmət etməyə borclu idi, bu torpaqlardan toplanan məhsulun 1/5-dən 1/10-na qədəri xəzinəyə verilirdi, tiyuldar ona verilən torpaqdan gələn gəlirin müəyyən hissəsini özünə götürmək hüququna malik idi, tiyul yalnız şahın icazəsi ilə irsi olaraq keçə bilərdi. QEYD: XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda divan və xalisə torpaq mülkiyyəti aparıcı mülkiyyət formaları idi XVIII əsrin 20-30-cu illərində Osmanlı idarəçiliyi dövründə torpaq mülkiyyət formaları
Bəylik - dövlət idarəsinə keçən və xidmət müqabilində yerli feodalların şərti mülkiyyətinə verilən torpaqlar idi
Ağalıq - dövlət idarəsinə keçən və xidmət müqabilində yerli feodalların şərti mülkiyyətinə verilən torpaqlar idi XVIII əsrin ikinci yarısında Xanlıqları dövründə torpaq mülkiyyət formaları
Xan torpaqları - dövlət (divan) və saray (xalisə) torpaqlarının əvəzində paylanılırdı
Mülk - feodalların şəxsi torpaqları idi və xan qarşısında xidmətlə bağlı deyildi
Vəqf - məscidlərə və dini idarələrə məxsus idi. Evlər, karvansara və dükanlar da vəqf ola bilərdi
Kənd (icma) - kənd ismasının istifadə etdiyi torpaqlar idi və zorla tutulması nəticəsində sahəsi getdikcə azalırdı
Tiyul - şərti xarakter daşıyırdı və müəyyən xidmətlərə görə xan tərəfindən verilirdi. Bu dövrdə tiyul tədricən nəsli səciyyə alaraq mülkə çevrilməsi prosesi getdikcə genişlənirdi. Xan tiyul verərkən onu xüsusi sənədlə təsdiq edirdi XIX əsrin 30-50-ci illərində Şimali Azərbaycanda mövcud olan torpaq mülkiyyəti formaları
Xəzinə (dövlət) - Rusiya işğalından sonra yaranmış və dövlətə məxsus torpaq sahibliyi idi
Xüsusi sahibkar Rusiya işğalından sonra yaranmış və feodallara məxsus torpaq sahibliyi idi
Tiyul - çar hökuməti tərəfindən xidmət əvəzində verilən torpaqları idi. Tiyulun bağışlanmasının əvvəlki qaydaları əsasən saxlanmışdı. Buzaman feodalın hərbi xidmətləri, mövcud rejimə sədaqəti əsas götürülürdü
sahibi bu dövrdə “mülkədar” adlanırdı. Torpaqla bərabar, su da mülk ola bilərdi
mülkiyyəti sayılırdı. Buradan yığılan bütün vergilər sahibkarlarının ixtiyarına keçirdi
təbəqənin müsadirə edilmiş torpaqları dövlətin ixtiyarına keçmişdi. XIX əsrin 30-50-ci illərində Cənubi Azərbaycanda mövcud olan torpaq mülkiyyəti
Tiyul - bir qayda olaraq, hər hansı mülki və ya hərbi xidmətə görə bağışlanırdı
İlati-elat - bütün tayfanın sərəncamına verilən torpaqlar idi. Şah tərəfindən dövlət qarşısında hərbi xidmətə görə oturaq və yarımköçəri həyat sürən ayrı-ayrı tayfalara verilirdi
Vəqf - dini idarələrə məxsus torpaqlar idi. Ərdəbildə Şeyx Səfi məscidinə və məqbərəsinə məxsus torpaqlar Cənubi Azərbaycanda ən böyük vəqf torpaqları sayılırdı
təsadüf edilirdi
Sasanilər dövründə Atropatena və Albaniyadan alınan vergilər
Xaraq - məhsulun 1/3-dən, 1/6-nə qədərini təşkil edən məhsul vergisi idi. Xaraq hər bir mahalın əkin sahəsinin məhsuldarlığından, onun şəhərə yaxın və ya uzaqlığından asılı olaraq alınırdı
19
Xilafət dövründə əhalidən alınan vergilər
Xərac - torpaq vergisi idi
Cizyə – müsəlman olmayan əhalidən alınan can vergisi idi
Xüms - adamların faydalandığı bütün sahələrdən, daşına bilən əmlakdan alınan vergi idi
Zəkat (sədəqə) - mal-qaradan, becərilən məhsullardan, qızıl gümüş və sənətəkarlıq məmulatlarından alınan vergi idi. Zəkat ruhanilərin, yetimlərin, şikəstlərin və əlacızların ehtiyacına sərf olunurdu. Bu dövrdə Abşeronun neft mənbələri və duz gölləri üzərində də vergi qoyulurdu
Zəkat (sədəqə) - müsəlman əhalisindən öz əmlakına görə alınan vergi idi
Üşr (onda bir) - X-XI əsrlərdə meydana gəlmiş, torpaqdan istifadə müqabilində kəndlidən alınırdı. Sonralar isə xərac adlanmağa başladı. Əvvəllər, əsasən məhsulla alınırdı. Xərac toplamaq üçün ayrı-ayrı adamlara verilən icarə kağızına qəbalə deyilirdi. Xərac toplayan vergi məmurları mütəqəbbil və ya amil, maliyyə müfəttişləri isə mütəsərrif adlanırdılar
XI-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda əhali səlcuqlara xərac, cizyə və üşr (üşür) vergiləri ödəyirdilər. Yuxarıdakı ənənəvi vergilərə əlavə olaraq Səlcuq döyüşçüləri üçün silah bahası, nal bahası, şərab bahası kimi vergilər, şəhər sənətkarlarından isə onların hazırladıqları sənət məhsullarından pay alınmağa başlandı. Bununla belə, səlcuqların hakimiyyəti zamanı, feodal özbaşınalığı, ara müharibələri və siyasi hərc-mərciliyin qarşısı xeyli alındı, xalqın oturaq təsərrüfat ənənələrinin dirçəlişinə əlverişli şərait yarandı.
kəndlərin otlaq sahəsinə də şamil edildi
Bəhrə - kəndlinin sudan istifadə əvəzində ödədiyi vergi idi
Çobanbəyi – otlaqdan istifadə müqabilində ödənilən vergi idi
Can vergisi – xristian əhalisindən alınan vergi idi
Tamğa və bac– sənətkar ve tacirlərin ödədiyi vergilər idi
Bağbaşı - kəndlilərin torpaq sahibinə bağlar üçün ödədiyi vergi idi
Tamğa - sənətkarlardan və tacirlərdən alınan vergi (1565-ci ildə Şah I Təhmasib tərəfindən ləğv edilmişdir) XVII əsin ikinci yarısında Azərbaycan əhalisinin ödədiyi vergi və mükəlləfiyyətlər
Malcəhət - torpaq və gəlir vergisi idi. Bu vergi növü torpaq sahibkarı ilə dövlət arasında bölünürdü və məhsulun 1/10 hissəsini əhatə edirdi
görə kəndlilərdən məhsulla alınırdı
Çobanbəyi (çöl pulu) – örüşdə heyvanların otarılmasına görə alınırdı
Dəhyek – iri feodal torpaqlarından götürülən gəlirin 10%-i miqdarında alınırdı
Cüftbaşı – torpağı əkib-becərmək üçün bir cüt qoşqu vasitəsi olanlardan alınırdı. Şah II Abbasın fərmanı ilə soyurqal torpaqlarından alınmırdı
İxracat –ümumi və müxtəlif vergi, mükəlləfiyyətlərin məcmusu mənasında işlənirdi və dövlət canişinlərinin, hərbi xidmətdə olanların, əyanların tələbatını ödəmək üçün alınırdı
20
Ulafa bir nəfərin (hərbçi, canişin və b.) dolanışığı üçün alınırdı
Künəlgə – əyanların kəndlinin evində qalmaq hüququ idi
Rüsum - dövlət canişinləri və ruhanilər üçün natura ilə alınan vergi idi
Səvari (novruzi) – əhalinin hakim sülalənin üzvlərinə, sərkərdələrə, yeni fəth edilmiş yerlərə Novruz bayramı münasibətilə tanınmış adamlara göndərilən hədiyyə idi
Cizyə - müsəlman olmayanlardan, əsasən xristianlardan alınan vergi idi
Əvrəz - daimi olmayan və natura, yaxud mükəlləfiyyət icra etməklə ödənilən vergi idi
Biyar - kəndlinin feodal və ya dövlətin nəfinə zorla, havayı işləməsi idi QEYD: XVII əsrdə kəndlilərdən alınan malcəhət və bəhrə vergilərin əsas hissəsini təşkil edirdi.
Torpaq vergisi – məhsulun 1/10 əhatə edən vergi idi
Sərkəllə - yarımköçəri maldarların heyvanların sayına görə ödədikləri vergi idi
Qapı pulu – maldarların otlaqlardan istifadə əvəzində ödədiyi vergi idi Həyət vergisi Hərbi vergi
Ərəb ağalığı dövründə istifadə olunan pul vahidləri
Dinar – ilk dəfə Xilafət dövründə zərb edilmiş 4,3 qramdan ibarət olan qızıl pul vahidi idi
Dirhəm - 3 qrama bərabər pul vahidi idi. Bu vergi sasanilər dövründə də alınırdı Hülakülər dövründə istifadə olunan pul vahidləri
Dinar - qızıl və gümüşdən hazırlanan pul vahidi idi
Çao – Keyxatu xan tərəfindən tədavülə buraxılmış pul vahidi idi
Tümən – on min dinara bərabəra pul vahidi idi
Danq – dirhəmin 1/6-nə bərabər pul vahidi idi
Dirhəm – 3 qrama bərabər pul vahidi idi
Fils – min dinar məbləğində pul vahidi idi
Qaraqoyunlu dövlətində istifadə olunan pul vahidləri
Təngə
Tümən
Mahmudi - 100 dinar dəyərində pul vahidi idi
Şahı - 50 dinar dəyərində pul vahidi idi. I Şah İsmayılın dövründə zərb edilməyə başlanmışdı
Bisti – Şah I Təhmasibin dövründə buraxılmış və 20 dinar dəyərində olan xırda gümüş pul vahidi idi
Qızılbəyi - 5 dinar dəyərində pul vahidi idi. Şirvanşah Sultan Mahmudun dövründə kəsilən və onun şərəfinə adlandırılan mis pul vahidi idi
Abbası - 200 dinar dəyərində pul vahidi idi
Tümən - on min dinara bərabər pul vahidi
Şahı - 50 dinar dəyərində pul vahidi idi
Pənahabad – bir misqal çəkisində kəsilən 4-10 şahıya və 1 abbasıya bərabər gümüş pul vahidi idi 21
Memarlıq abidələri Qədim dövrün memarlıq abidələri
Lullubi hökmdarı Anubaninin – Qələbə akitabəsi (e.ə III minillik).
Manna hökmdarı Ullusunun II Sarqonun şərəfinə qoyulmuş yazılı abidə (e.ə VIII əsr).
Atropatenada Heraklın şərəfinə inşa olunmuş Kerifto abidəsi. Alban memarlıq abidələri (III-VII əsrlər )
Torpaqqala (Alazan çayı sahilində).
Govurqala (Ağdam rayonunda).
Çarabkert qalası (Ağdərə rayonu).
Cavanşir qalası (İsmayıllı rayonu).
Dərbənd qalası.
Dərbənd və Şirvan səddi IX-X əsrə aid memarlıq abidələri
Lerikdə Oğlanqala (IX əsr).
Naxçıvanda Əlincə qalası (IX əsr).
Ağoğlan çayı sahilində Amaras monastrı (IX əsr).
Gədəbəydə qalaça (IX əsr).
Şamaxının Sündü kəndində günbəzli məscid (920-ci il) . QEYD: Bərdə şəhəri yaxınlığında Tərtər çayı üzərində çaylaq daşından hörülmüş körpü bizə məlum olan xilafət dövrü memarlığının yeganə və səciyyəvi nümunəsidir. XI-XII əsrlərdə inşa olunan İntibah dövrünün memarlıq abidələri
Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Məhəmmədin dövründə inşa olunmuş Xudafərin körpüsü (1027-ci il).
Şəddadi hökmdarı Əbulasrav Şavurun dövründə düzəldilmiş Gəncə qala qapıları (1063-cü il).
Bakıda Qız Qalası (XII əsr).
Mərdəkan qalası (XII əsr).
Şamaxı yaxınlığında Gülüstan və Buğurd qalaları (XII əsr). XII əsrdə memar Əcəminin Naxçıvanda inşa etdiyi memarlıq abidələri
Yusif İbn Küseyr türbəsi (1162).
Möminə xatun türbəsi (1186).
Qoşaminarə abidəsi (1187).
Cümə Məscidi.
Darülmülk (Eldənizlər sarayı). XIII-XIV əsrlərdə Abşeron ərazisində inşa edilmiş memarlıq abidələri
Mərdəkanda dördkünc və dairəvi qala.
Nardaran qalası.
Ramana qalası.
Bərdə türbəsi (1322).
Naçıvanda Gülüstan türbəsi.
Naçıvanda Beştağ - Qarabağlar türbəsi .
Təbrizdə Əlişah məscidi (Ərk qalası). QEYD: Gülüstan türbəsi XII əsrə aid Möminə xatun türbəsi üslubunda inşa olunmuşdur. 1259-cu ildə Marağa rəsədxanası inşa olunmuşdur. XV əsrə aid memarlıq abidələri
Bakıda Şirvanşahlar saray kompleksi.
Qaraqoyunlulara aid Təbrizdə “Göy məscid” (1465).
Ağqoyunlulara aid Təbrizdə “Həşt-behişt” saray kompleksi (1483).
Təbrizdə Qeysəriyyə (Örtülü bazar) kompleksi və Divanxana.
Nəsriyyə və Məqsudiyyə mədrəsələri.
Həsən padşah camisi. 22
XVI əsrə aid Səfəvilər dövrünün memarlıq abidələri
Qusar Rayonunda Şeyx Cüneyd məqbərəsi (1544).
Şeyx Səfi məqbərəsi.
Məhəmməd Xudabəndə məqbərəsi.
Bakının Şərq darvazaları.
Əlincə çayı üzərində körpü
Marağa rəsədxanasının bərpa olunması XVII əsrə aid memarlıq abidələri:
Gəncədə Şah Abbas (Cümə) məscidi
Suraxanıda hind atəşpərəstlərinin məbədi.
Şamaxıda Kələxana məqbərə - xatirə kompleksləri (1663).
Nardaran kəndində məscid (1663).
Sanqaçalda ovdan və Təbrizdə Şibli karvansarası. XVIII əsrə aid memarlıq abidələri
Şəki xan sarayı (1763).
İrəvanda Göy məscid (1764).
İrəvanda Sərdar sarayının Güzgülü salonu (1791).
Qarabağda Bayat, Şahbulağı və Şuşa qalaları.
Şuşada İbrahimxəlil xan və Gövhər Ağa məscidləri.
Bakının qala qapıları rayonunda bərpa işləri aparıldı.
Bakı qalasının ikinci divarları sökülərək, yerində Nikolayev küçəsində binalar uçaldıldı (1880).
H.Z.Tağıyev Bakıda ilk teatr binası tikdirdi (1883).
K.Məmmədhəsən tərəfindən Bakıda İkinci qala apıları inşa edildi (1886).
Q.Hacıbababəyov tərəfindən Bakıda Böyük kərvansara (indiki “Araz” kinoteatrının binası) inşa etdi. 1950-ci illərin ikinci yarısı -1960-cı illərdə Bakıda tikilib istifadəyə verilmiş sosial obyektlər
Akademiya şəhərciyi
Bakıda Hökumət evi
Bakı hava limanı
Dövlət sirki
Respublika stadionu
Şəhriyar adına klub
Gülüstan sarayı.
Respublika sarayı.
“Moskva” mehmanxanası.
Örtülü idman kompleksi.
Yeni zoopark.
Dəniz vağzalı. Yüklə 331,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|