223
Antik dövrdə Cənubi Azərbaycanda yerli etnik elementlərlə yanaşı, irandillilər
də yaşayırdılar. Onların arasında saqartalılar (əvvəlki zikertulular), Atropatın
dövründə sakesinlər adı altında məlum olmuş ortokoribantlar daha mühümləri idilər.
(A)mardların və b. da adlarını çəkmək lazımdır.
Atropatenanın, Atropatın və Atropatilərin xeyli dərəcədə qüdrət mənbəyi
olmuş çox böyük və güclü tayfa qruplarından biri kadusilər idi. Onlar haqqında daha
erkən məlumatlar Ktesidə və Ksenofontda vardır.
Kadusilər Kaspi dənizinin cənub-qərb qismindən başlanmış Matiana
torpaqlarınadək olan kifayət dərəcədə geniş ərazidə yaşayırdılar. Antik müəlliflər
kadusilərin qonşularl kimi madalıları, matianalıları, albanları, karduxları, anariakları,
kaspiləri, (a)mardları, sakları, tapürləri, hirkanları və b. xatırladırlar. Görünür,
kadusplər XI satraplığın xalqları sırasına daxil idilər.
Cəngavər dağ tayfası olan kadusilər öz müstəqilliklərini yalnız Mada
monarxiyası dövründə deyil, Əhəmənilər hakimiyyəti zamanında da mühafizə edə
bilmişdilər. Düzdür, Ktesi iddia edir ki, onlar Kirə tabe olmuşdular. Lakin sonralar,
hətta III Daranın zamanında kadusilərin fars hökmdarının təbəələri deyil, Mada
satrapı Atropatın müttəfiqləri hesab olunduqları üçün Ktesinin dediyinə inanmaq
çətindir.
Mada tayfalarından biri, "Midiya xalqının dini fikrinin daşıyıcıları"
(V.V.Struvenin ifadəsidir) olan maqlar Atropatenanın etnik tərkibində mühüm yer
tuturdular. Maq kahinlər - Od ayininin xidmətçiləri, zərdüştilik təliminin təbliğatçıları
və qədim ənənələrin, Avesta kitablarının mühafizəçiləri idilər. Maqlar Madanın
sonralar isə Atropatenanın mənəvi, mədəni, habelə siyasi və iqtisadi həyatında böyük
rol oynamışlar.
Yuxarıda deyildiyi kimi, yerli tayfalarda müstəqil dövlətin mövcudluğuna son
qoymuş madalılar tərəfindən Mannanın işğalı diyarın etnik taleyində həlledici rol
oynamışdır.
Mada işğalı zamanından etibarən diyarın etnik-dil mənzərəsi kəskin surətdə
dəyişməyə başladı. Araz çayından cənubda yerləşmiş torpaqların əhalisinin ictimai və
mədəni səviyyəsinin ümumi yüksəlişi Cənubi Azərbaycanın bütün əhalisi üçün
anlaşıqlı olan dilin zəruriliyini tələb edirdi. Lakin həmin dövrdə bu ərazidə bu cür dil
yox idi, müxtəlif dillər mövcud idi və həmin dillərin daşıyıcıları bir-birini
anlamırdılar. Yalnız Manna ərazisinin bir qismi istisnalıq təşkil edirdi. Burada etnik
konsolidasiyasının əlamətləri nəzərə çarpır və güman ki, hamı üçün müəyyən qədər
anlaşılan ümumi dil yaranırdı. Lakin Manna dövlətinin süqutu bu prosesi dayandırdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, intensiv surətdə baş vermiş assimilyasiya prosesləri
nəticəsində artıq Əhəmənilər hakimiyyətinə qədərki zamanda Manna tayfaları
tədricən madalılarla qaynayıb qarışmağa başlamışdılar. "Manna" xoroniminin və
"mannalılar‖ etnoniminin itməsi Manna əhalisinin etnik simasını itirməsindən xəbər
224
verir. Manna sonuncu dəfə e.ə. VI əsrin əvvəlində yad edilmişdir. Artıq antik dövrdə
"mannalıların", belə demək mümkünsə, izi də qalmamışdı. Buna görə, də heç də
təəccüblü deyildir ki, nə I Dara, nə də Herodot nə Mannanı, nə də mannalıları
tanımırdılar. Mannalıları artıq "madalılar" adlandırırdılar.
Madalıların işğalı, Cənubi Azərbaycan torpaqlarının uzun müddət ərzində
Mada dövlətinin, sonra isə Mada satraplığının tərkibində olması, hələ Əhəməni
hakimiyyətinə qədərki dövrdə burada Mada etnik elementlərinin geniş surətdə
məskunlaşması sayəsində bu ərazidə tədricən yeni etnik birliyin əsasları təşəkkül
tapmağa başladı. Bu etnik birliyi Mada-Atropatena xalqı adlandırmaq olar.
Mənbələrdə onlar madalı, atropatenalı adlanırdılar.
Gəlmə tayfalar aborigenlərin nəinki maddi mədəniyyətini, təsərrüfat
nailiyyətlərini, habelə müəyyən dərəcədə onların antropoloji tiplərini də əxz etdilər.
Cənubi Azərbaycan ərazisində təşəkkül tapmaqda olan xalq mahiyyətcə öz dillərini
itirmiş, gəlmələrlə qaynayıb-qarışmış avtoxton əhali qruplarının nəsillərindən ibarət
idi. Etno-mədəni simbioz baş verirdi.
Mada işğalından sonra Manna xarici aləm tərəfindən Madanın tərkib hissəsi,
"Kiçik Mada" kimi qəbul edilirdi. Mada-Atropatena (At
a
/
u
rpatakan, Atropat Madası,
Kiçik Mada, Atropatiya, Atropatena) onu əhatə edən xalqların təsəvvüründə Böyük
Madanın bir qismi, ölkənin əhalisi isə madalılar kimi qavranılırdı. Mənbələrin
əksəriyyətində Atropatena Madanın bir qismi hesab olunur. Məsələn, Strabon kimi
məlumatlı bir müəllif Atropatenanı sadəcə olaraq "Midiya" adlandırır. Tatsit də ölkəni
bu cür adlandırırdı. Görünür, "Mada" ölkənin rəsmi adı idi. Xeyli sonralar da həmin
diyarı bu cür adlandırırdılar. I Daranın yazısında, antik müəlliflərdə (Strabon, Plini və
bir çox başqaları) və digər mənbələrdə Cənubi Azərbaycanın əhalisi "madalılar"
adlandırılırdılar.
Madalılar aborigenlərlə qaynayıb-qarışarkən diyarın etnik görkəmini dəyişərək
onların ictimai və mədəni həyatına özlərinin bir çox cəhətlərini bəxş edirdilər. Onlar
işğal etdikləri ölkədə bir növ kök salırdılar. Bu ərazi tədricən onların yeni vətəninə
çevrilirdi.
"Mada" və "Atropatena", habelə "madalı" və "atropatenalı" istilahları əsrlər
boyu çox zaman bir-birini əvəz edən istilahlar kimi işlənmişdir. Bu, erkən orta əsrlər
dövründə bir sıra mənbələrdə daha əyani surətdə izlənilir. Bu baxımdan məşhur
Rüstəmin nümunəsi xüsusilə maraqlıdır. VII əsrin erməni müəllifi Sebeos Rüstəmi
gah Asxarh maraö-ın (madalılar ölkəsinin) sərkərdəsi, gah da Atrpatkanın
(Atropatenanın) knyazı adlandırır. Əl-Məsudidə ərəblərlə döyüşdə həlak olmuş həmin
Rüstəm "əl-azəri", yəni ―azəri" adlandırılır, bu isə son nəticədə elə "azərbaycanlı"
deməkdir. Antik dövrün Mada-Atropatena dilinin yazılı abidələri indiyədək aşkar
olunmasa da, biz tam əsasla iddia edə bilərik ki, Atropotenanın orta Mada dili,
şübhəsiz, geniş yayılmış, zəngin yazı ənənəsinə malik olmuş İran dillərindən biri idi.