345
mədəniyyətinə müəyyən təsir göstərmişdir. Eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə geniş
yayılmış olan bədii keramikaya əməli əhəmiyyətini də saxlayan ən müxtəlif zoomorf
və antropomorf qablar daxildir.
Ümumiyyətlə, mücərrəd ornamentlə bəzədilmiş qablara xüsusi düzəlmiş
qulpların, qapaqların və digər lazımlı ünsürlərin köməyi ilə zoomorf və ya
antropomorf görkəm verilir. Bir çox saxsı qablarda heyvanların, quşların, insanın
yapışdırma və basma ornamentlə, boya ilə yaradılmış sxematik təsvirləri vardır ki,
bunlar alban incəsənəti haqqında müəyyən təsəvvür yaradır.
Bununla əlaqədar olaraq İsmayıllı rayonunun Hacıhatəmli yaşayış yerindən
tapılmış dabanlı oturacağı olan boz rəngli vazanı xüsusilə qeyd etmək lazımdır;
Gövdəsi yapışdırma naxışla bəzədilmiş qabın kiçik şaquli qulpları vardır, ağzı
dəyirmidir. Şaquli qulpların hər iki tərəfinə çiçək şəklində kiçik naxışlar
yapışdırılmışdır; qulpun dibində də buna bənzər yapışdırma naxış vardır. Yapışdırma
naxışların köməyi ilə qaşlar, gözlər, qulaqlar və üzün hər iki tərəfindən sallanan iki
hörük, batıq cızıqların köməyilə kirpiklər bildirilmişdir. Qadın çöhrəsinin zəngin
təxəyyülü naməlum usta tərəfindən məharətlə yaradılmış təsviri əsrləri arxada
qoyaraq bizə gəlib çatmışdır. Buna oxşar antropomorf saxsı qablar qədim Şamaxı
qazıntılarından məlumdur. Qabın gövdəsinin yuxarı hissəsi adam başı formasındadır;
qulaqlar, burun, gözlər və bel realist görkəmdə verilmişdir. Təsvir edilmiş keramikaya
bənzəyən, maral, keçi, öküz, xoruz, göyərçin, tısbağa və i.a. formasında hazırlanan,
realist alban incəsənəti üçün səciyyəvi olan antropomorf saxsı qab Türkiyə ərazisində
olan hett abidələrindən də məlumdur. Eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdən başlayaraq
Albaniyanın dekorativ-tətbiqi sənətində kiçik formalar plastikası, məişət süjetlərinə və
mifoloji süjetlərə dair səhnələrin batıq xətlərlə təsvir edildiyi daş heykəllər xüsusi yer
tutur. Albaniya terrakotları hər şeydən əvvəl qadın heykəlcikləri, az-az hallarda kişi
heykəlcikləri, zoomorf fiqurlar, o cümlədən yüyənli at təsvirləri ilə təmsil
olunmuşdur. Alban incəsənətinin bu abidələri olduqca çoxdur: təkcə İsmayıllı
rayonunun ərazisində, Mollaisaqlı-Hacıhatəmli yaylasında 60-dan artıq heykəlcik
aşkara çıxarılmışdır. Bunlar Mingəçevir, Qəbələ və Şamaxı qazıntılarından da
məlumdur. Albaniyanın kiçik gil heykəlyapma (koroplastika) sənəti arxaik formaları
xeyli dərəcədə hifz edib saxlamış və o, Şərq incəsənəti üçün səciyyəvi olan üslubda
yaradılmışdır.
Çox ehtimal ki, terrakotlar ən qədim zamanlardan məhsuldarlıq rəmzi sayılan
Ana İlahəsinin təsviri ilə bağlı olmuşdur.
Albaniya koroplastikasının müəyyən hissəsi Azərbaycanın qədim əhalisinin
etiqadlarını və təsəvvürlərini əks etdirən, qonşu ölkələrin incəsənəti ilə ümumi
cəhətləri olan zoomorf təsvirlərlə təmsil edilmişdir. Arxaik cizgiləri saxlayan terrakot
heykəlciklər antik dövrdə Ön Asiya və Yaxın Şərq incəsənətinin lokal məktəblərindən
birini təmsil edir.
346
Albaniyanın monumental heykəltəraşlığı arxeoloji tədqiqatların gedişində
əsasən Şirvanda və Qarabağda üzə çıxarılmış antropomorf daş heykəllərlə təmsil
olunmuşdur. Onların böyük bir qismi əhəngdaşından hazırlanmışdır və adamı
boyaboy və ya hətta daha iri ölçüdə təqdim edir. Heykəllərin başları bir qayda olaraq
qopuqdur. Sağ əl sol döşə, sol əl qarın üstünə və ya sağ əldən aşağıya qoyulmuşdur.
Şamaxı rayonunun Çıraqlı kəndində tapılmış daş heykəllər qrupunda üzün cizgiləri
(gözlər, burun, qulaqlar) aydın təsvir olunmuş, sakitlik, müdriklik, mərdlik kimi
xassələrin realistcəsinə ifadə edilməsinə cəhd göstərilmişdir.
Daş heykəllər əsasən yerli bütpərəst əhalinin səcdə etdiyi kişi bütləri idi. Bu
ənənə antik dövrdən ta ilk orta əsrlərə qədər yaşamışdır.
Daşdan yalnız monumental heykəllər deyil, həm də kiçik fiqurlar yonulur və
onların üzərində müxtəlif təsvirlər həkk edilirdi. Şamaxıda alban tətbiqi sənətinin
maraqlı abidəsi tapılmışdır. Bu abidə ağ əhəngdaşından hazırlanan, qədəhə oxşayan
zəngşəkilli bir qabdır. Onun içi boş olan gövdəsi bayır tərəfdən çökək ornamentlə
örtülmüşdür. Çəpəki və sınıq xətlərlə haşiyələnmiş kompozisiyanın mərkəzində bir-
birinin dalınca sıra ilə gedən beş heyvan - təkə, donuz, bəbir və aydın nəzərə çarpan
iki maral fiquru yerləşdirilmişdir. Qədəhin yuxarısı üç qabarıq başcıqla - kişi, qadın
və it başcıqları ilə qurtarır. İsmayıllı rayonu ərazisində Uzunboylar məskənində də
üzərində zoomorf təsvirlər olan daş piyalə tapılmışdır. Həm də buradakı maral
təsvirləri, ornament motivləri qədim Şamaxıda tapılmış qədəhdə olan maral
təsvirlərinə və ornament motivlərinə bənzəyir. Haqqında danışılan qabların hər ikisi
eyni məktəbin məhsulu olub mədəniyyət dairəsinə mənsubdur.
Demək lazımdır ki, plastik materialda, torevtika əsərlərində, qliptikada
çoxsaylı maral təsvirlərinin motivi məhz alban dekorativ tətbiqi sənəti üçün
səciyyəvidir.
Din. Strabonun məlumatına görə, albanlar yunanca Helios, Zevs və Selena
adlandırılan üç allaha sitayiş edirdilər. Antik müəllifin dediyinə görə, albanlar
Selenaya üstünlük verirlər. "Onun məbədi İberiyanın yaxınlığındadır. Kahin
vəzifəsini basilevsdən sonra ən böyük hörmət sahibi olan, yaxşı məskunlaşmış geniş
hiyera xoranın başında, onun (hiyera xoranın) və hiyerodulların başında duran kişi
icra edir, hiyerodulların bir çoxu dini vəcd vəziyyətindədirlər və gələcəyi xəbər
verirlər". Başqa bir məbəd vilayəti Kür çayının sahilində idi. Dion Kassinin yazdığına
görə, Pompey albanlara qarşı yürüşü zamanı "qış düşərgəsini Anait vilayətində Kür
sahilində salmışdı". Həm Strabon, həm də Dion Kassi Qərbi Albaniyanın məbəd
vilayətlərindən danışırlar. Maraqlıdır ki, Şərqi Albaniyada Kaspi dənizinin adalarında
da müqəddəs vilayətlər olmuşdur. Bu barədə Mela məlumat verir: "Kaspi dənizində
Talqa (torpağa xüsusi) qulluq edilmədən də məhsuldardır; (Talqada) yerdə və ağacda
bitən hər cür meyvələr çoxdur, lakin qonşu xalqlar (Talqada) hasilə gələn bəhrəyə
toxunmağı yolverilməz və küfr hesab edirlər; onların inamına görə, bütün bunlar