85
ĠKĠNCĠ BÖLMƏ
AZƏRBAYCAN ƏRAZĠSĠNDƏ TUNC DÖVRÜ.
ĠBTĠDAĠ-ĠCMA QURULUġUNUN
DAĞILMASI
IV FƏSİL
ĠLK TUNC DÖVRÜ. KÜR-ARAZ MƏDƏNĠYYƏTĠ
Əkinçi-maldar qəbilələr. İlk Tunc dövründə, az qala, bütün Azərbaycanın və
Zaqafqaziya ərazisinin düzən və dağlıq rayonları əkinçi-maldar qəbilələr tərəfindən
tutulur, mənimsənilir. Bu dövrdə Mərkəzi və Şərqi Zaqafqaziyanın, Şimal-şərqi
Qafqazın, həm də Cənubi Azərbaycanın və Şərqi Anadolunun əsas əraziləri elmdə
Kür-Araz mədəniyyəti adı altında tanınmış vahid maddi-mədəni irsə sahib qəbilələr
tərəfindən məskunlaşır. Bu mədəniyyət ilk dəfə 1940-cı illərdə, Kür-Araz çayları
arasındakı ərazilərdə tapılmış materiallar əsasında müəyyənləşdirilmişdir. O vaxt Kür-
Araz mədəniyyətini eneolitə aid edirdilər. Sonralar aydın oldu ki, bu mədəniyyətin
hüdudları Kür-Araz çayları arasından çox genişdir, abidələri isə e.ə. IV minilliyin
ortalarından III minilliyin son rübünədək xronoloji çərçivəni əhatə edən ilk tunc
dövrünə aiddir.
Eneolit dövründən ilk tunc Kür-Araz mədəniyyətinə keçidi bilavasitə əks
etdirən abidələr demək olar ki, hələ məlum deyildir. Ancaq bəzi abidələrdə onları bir
tərəfdən Kür-Araz mədəniyyətinə, digər tərəfdən eneolit mədəniyyətinə bağlayan
materiallara rast gəlinir.
İlk Tunc dövründə Azərbaycan və bütün Zaqafqaziya qəbilələrinin ictimai-
iqtisadi və mədəni inkişafında əhəmiyyətli irəliləyişlər baş verir. İnkişaf etmiş əkinçi-
maldar təsərrüfatı zəminində yaranan yaşayış məskənlərinin bəziləri bu dövrdə böyük
yaşayış məntəqələrinə çevrilir. Yerli xammaldan tunc məmulatın istehsalı geniş
inkişaf tapır. Əkinçilik və maldarlığın yüksək inkişafı əhalinin artımına və patriarxal
münasibətlərin qəti olaraq möhkəmlənməsinə səbəb olur.
İlk tunc dövrünün son mərhələsində yerli qəbilələrin sosial-iqtisadi həyatında
aydın müşahidə olunan dəyişikliklər baş verir. Ayrı-ayrı maldar qəbilələrin daxilində
mülki və sosial təbəqələşmə artır, hakimiyyət və mülkiyyət qəbilə başçılarının əlində
cəmləşir.
86
Azərbaycanda Kür-Araz mədəniyyəti qəbilələri eneolit dövründə tərk edilmiş
bəzi yaşayış yerləri ərazisində məskunlaşır. Naxçıvanda I Kültəpə, Ovçulartəpəsi,
Qazaxda Babadərviş, Cənubi Azərbaycanda Göytəpə və Yanıqtəpə belə yerlərdəndir.
Azərbaycanın digər ilk tunc dövrü yaşayış yerləri yeni ərazilərdə bina olunur.
Bunlardan Qobustan və Mingəçevir, Füzuli rayonunda Qaraköpəktəpə və Günəştəpə,
Beyləqan rayonunda Çardaxlıtəpə, Cəlilabad rayonunda Mişarçay, Xaçmaz
rayonunda Qəflə təpələri, Dəvəçi rayonunda Sərkərtəpə, Ağcabədi rayonunda
Cüttəpə, Bərdə rayonunda Şortəpə, Ağdam rayonunda Qarahacı və s. yaşayış yerlərini
göstərmək olar.
Azərbaycanda bu dövrün bir sıra dəfn abidələri Xankəndi yaxınlığında və
Xanlarda, Mingəçevirdə, Mil düzündə, Daşkəsən rayonunda, Şəmkir rayonunda
Osmanobuzda, Tərtər rayonunda Borsunluda, Astara rayonunda Telmankənddə tədqiq
edilmişdir.
Abidələrin öyrənilməsi Azərbaycanda İlk Tunc dövründə məskunlaşmış
qəbilələrin
təsərrüfatını,
məişətini və mədəniyyətini, ideoloji görüşlərini
işıqlandırmağa imkan verir.
YaĢayıĢ yerləri. Azərbaycan ərazisində İlk Tunc dövrü yaşayış yerləri əksər
hallarda dağa yaxın, kiçik çay sahillərində bina olunurdu. Onlara hərdən mərkəzi aran
rayonlarında, yaxud Araz və Kür çayları sahillərində də təsadüf olunur.
Yüksək dağlıq rayonlarda, az da olsa, həm dəfn (Daşkəsən) və həm də yaşayış
yerlərinin qalıqları (Kəlbəcər) aşkar olunmuşdur. Düzən rayonlarda eneolit dövründən
fərqli olaraq İlk Tunc dövrü yaşayış yerləri tək-təkdir. Məsələn, Kür çayının orta
axarında Gəncə-Qazax və Mil-Qarabağ düzənlərində əvvəllər sıx məskunlaşmış
ərazilər ilk tunc dövründə əsasən sahibsizləşir. İqlimin dəyişməsi, quraqlıq dövrünün
başlanması, kiçik çayların və bulaqların quruması ilə əlaqədar yaranan vəziyyətdə
əsrlərlə gur həyatlı və əkinçilik mədəniyyətinin inkişafı üçün əlverişli ərazilər tərk
olunur.
Zaqafqaziyanın Kür-Araz mədəniyyəti yaşayış yerləri orta hesabla 1-2 ha
sahəni tutur (Babadərviş, Qaraköpəktəpə, Mişarçay, Cüttəpə və s.). Lakin bəzi Kür-
Araz mədəniyyəti yaşayış yerlərinin sahəsi çox böyükdür. Belə ki, Cənubi
Azərbaycanda Yanıqtəpə 9 ha sahəni tutur, bu isə İlk Tunc dövrünün bəzi yaşayış
yerlərində hövük əhali kütləsinin cəmləşməsini və bir çox əsrlər ərzində arasıkəsilməz
həyat tərzini əks etdirir. Yaşayış yerlərində qalın mədəni təbəqələrin yaranması uzun
müddətli həyat tərzi ilə bağlıdır. I Kültəpədə mədəni təbəqənin qalınlığı 8 m,
Qaraköpəktəpədə 7 m, Mişarçayda 4 m-dən artıq, Urmiya gölünün qərbində
Göytəpədə 9 m-dir.
İlk tunc dövrü yaşayış yerlərinin bəziləri müdafiə hasarı ilə əhatəyə alınmışdır.
Bu isə həmin vaxtda əhalinin həmişə dinc şəraitdə yaşamadığını, bəlkə mal-qara üçün
otlaq ərazilər və sair üstündə baş verən toqquşmaları sübut edir. Göytəpə yaşayış
87
yerində çiy kərpicdən daş bünövrə üzərində müdafiə hasarının eni 1,65 m,
Yanıqtəpədə qala hasarı 5 m enində olub palçıqla bərkidilmiş daşdan hörülmüş və hər
iki üzdən suvanmışdır. Qala divarında tağlı qapı aşkar edilmişdir.
Kür-Araz mədəniyyəti yaşayış yerlərinin, o cümlədən Azərbaycan abidələrinin
memarlığında, eneolit dövründə olduğu kimi, ən çox dairəvi planlı evlər inşa edilirdi.
Lakin bəzi yaşayış yerlərində düzbucaqlı formalı evlərə də rast gəlinir. Belə kərpic
evlər Göytəpədə aşkar olunmuşdur. Yanıqtəpədə belə evlər dairəvi planlı tikililəri
əvəz edir və burada uzun müddət inşaatda vahid forma olaraq qalır. Eyni vəziyyət
Qaraköpəktəpə yaşayış yerində də qeydə alınmışdır. Dairəvi planlı evlərin diametri
bəzən 13 m-ə çatır, adətən onların diametri 3 m-dən 5 m-ə qədər, divarların qalınlığı
isə təqribən 0,5 m-dir.
İnşaatda adi formalı kərpiclər işlədilirdi. Kültəpə, Yanıqtəpə və Mişarçay
evlərində kərpiclərin düzülüş texnikası maraq doğurur. Bir cərgədə kərpiclər cüt-cüt
divar boyu uzununa, o biri cərgə isə divarın eninə düzülmüşdür.
Dairəvi planlı evlərdə damları örtmə konstruksiyası, görünür, konik formalı
olub, dirəklər üzərində qurulmuşdu.
Babadərvişdə evlərdən birinin mərkəzi hissəsində dirək çalası, döşəməyə
basdırılmış gil manqal və möhrədən düzəldilmiş kürsünün varlığı aşkar olunmuşdur.
Evlərin divarları və döşəmələri adətən gillə suvanırdı. Qaraköpəktəpənin ilk
tunc dövrü təbəqəsində, ötən dövrün bəzi yaşayış yerlərində olduğu kimi, evlərdə gillə
suvanmış döşəmələrə qırmızı şirə çəkilməsi halları qeydə alınmışdır.
Adətən yaşayış otaqlarının mərkəzi hissəsində gil manqallar yerləşdirilirdi.
Kültəpə və Yanıqtəpə yaşayış yerlərinin bəzi evlərində divar dibində qurulmuş
sobaların varlığı maraq doğurur. Onların iç hissəsində istiliyi çox saxlayan qum qatı
və alovun cərəyan etdiyi kanallar vardır.
Yanıqtəpə yaşayış yerində ikimərtəbəli evlərin aşkar olunması, şəksiz, böyük
əhəmiyyət kəsb edir. Orada xüsusi məqsəd daşıyan yataq səkiləri, taxçalar və taxıl
kəndisi olmuşdur. Evlərin divarlarında asılmış gön və dərilərin izləri qalmışdır. Bütün
bunlar Yanıqtəpə əhalisinin məişət mədəniyyətinin nisbətən yüksək inkişafına dəlalət
edir.
Beləliklə, ilk tunc dövrü yaşayış yerlərinin memarlığında və ev inşasında ötən
dövrə nisbətən tərəqqi müşahidə olunur. Bununla bərabər Cənubi Qafqazın bir çox
yaşayış yerlərində, eneolit dövründə olduğu kimi, dairəvi planlı evlər tikilirdi.
Buradan da Azərbaycanın və Zaqafqaziyanın qədim qəbilələrinin mədəni inkişafında
varislik elementlərinin olduğu bilinir.
Təsərrüfat. Azərbaycan əhalisinin ilk tunc dövrü iqtisadiyyatında aparıcı rolu
əkinçilik tuturdu. Bu dövrdə Azərbaycanda xış əkinçiliyi geniş yayılır. Bu baxımdan
maraqlıdır ki, ilk tunc dövrü yaşayış yerlərində daşdan, buynuzdan və sümükdən
Dostları ilə paylaş: |