―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək

20 

 

böyük bir dağın üzərində hər il ço xlu odun toplayırdılar ki, düĢmən hücumu zamanı 

tonqal qalayıb Arran və ġirvan əhalisini təhlükədən  xəbərdar etsinlər. Abaqa  xanın 

(1265-1282) dövründə Ģahzadə YuĢmutun Dərbənd, ġirvan və Muğana hakim təyin 

edildiy ini  xəbər  verən  RəĢidəddin  ġirvanĢahların  iki  min  ildən  artıq  müddətdə 

Dərbəndin  və  ġabranın  hökmdarı  olduqlarını  da  bild irir.  1328-ci  ildə  Əbu  Səid 

(1316-1335) Əmir Əkənc ini Də rbənd hakimi təyin etdi. Özbək  xan ın qoĢunu 1335-

ci  ildə  ġirvanda  məğlubiyyətə  uğradı  və  Dərbəndə  doğru  çəkildi.  Həmdullah 

Qəzv ini  qeyd  edirdi  ki,  onlar  "oradan  öz  ölkələrinə  getdilər".  1367-ci  ildə  Cəlairi 

ġey x  Üveys ġirvanı  istila etdiy i  zaman  Dərbənd hakimləri  (Hacı  Fərəməz və  Hacı 

Firudin) onun hüzuruna gəlib ö z itaətlərini b ildird ilər.  

XIII  əsrin  anonim  məxəzi  olan  "Əcaib  əd-dünya"da  məlu mat  verilir  ki, 

türklər Arranda əsas etnik qrup idi: "Arranda 100 000 türk süvarisi vard ı". 

Azərbaycanda (xüsusilə Qarabağın dağlıq ərazilərində) alban etnik qrupu da 

mövcud  idi.  Dövrün  salnaməçisi  Gəncəli  Kirakos  "Tarix"  əsərində  albanları 

ermənilərdən  və  gürcülərdən  fərqlənən  müstəqil  etnik  qrup  hesab  edir.  Müəllif 

1220-c i  ilin  hadisələrindən  danıĢarkən  yazırd ı:  "Tatarla r  Dərbənd  qapılarından 

keçib  Albaniyaya  gəldilər  ki,  oradan  Ermənistana  və  Gürcüstana  soxulsunlar". 

Deməli, XIII əsrdə "Albaniya" və "Ermənistan" bir-birindən fərqli anlay ıĢlar idi. 

XIII  əsrin  ortalannda  Hülaku  xan ın  hərbi  hissələrinin  tərkib ində  Cənubi 

Qafqa za  bir  ço x  türk-monqol  mənĢəli  qəbilə  gəlmiĢdi.  Mənbələ rin  mə lu matı  və  

toponimik  materia lla r  20-dən  artıq  qəbilənin,  o  cümlədən  sulduz-çobani,  cəla iri, 

cığatay,  kurqan,  sukait,  corat,  budat,  oyrat,  tatar,  dolan,  onqut  və  s .  qəbilələrin  

həmin  dövrdə  Azərbaycana  gəlib  məskunlaĢdıqlarını  təsdiqləyirdi.  Onların  

tərkib ində  türkdilli  tayfalar  ço xluq  təĢkil  edird i.  Belə  tayfaların  Azərbaycanda 

məskunlaĢ ması türkd illi əhalinin sayının daha da artmasına səbəb oldu. Artıq XIV 

əsrdə  türklər  Hülakular  dövləti  ərazisində  mühüm,  Azərbaycanda  isə  əsas  yeri 

tuturdular.  Türk  dili  dövlət  dili  mövqeyi  qazandı.  Məhəmməd  Naxçıvaninin  

məlu matına görə, Hü laku lar dövlətində  mühü m sənədlər 3 dildə (ərəbcə,  farsca və 

türkcə)  hər  xalqa  öz  dilində,  o  cümlədən  türklərə  türk  dilində  çatdırılırd ı.  Monqol 

istilaları  dövründə  Azərbaycana  gəlib  məskunlaĢmıĢ  monqol,  türk  qəbilələri  i lə 

yerli  əhalinin  din i  baxıĢlarında  ciddi  fərq lər  mövcud  idi.  Əsasən  bütpərəstlərdən 

ibarət  olan  monqollar  ilk  dövrdə  Azərbaycanda,  habelə  digər  v ilayətlərdə 

bütpərəstliyin yayılması və  möhkəmlən məsi üçün əməli tədbirlər gördülər.  Xoyda, 

Marağada  və  s.  yerlərdə  bütpərəstlik  ab idələri  -  bütxanalar  tikildi,  bütpərəst  din 

xadimlərinin (bə xĢilərin) ha zırlan ması üçün geniĢ imkan lar yarad ıld ı.  

Monqollar  bütpərəstliyi  yaymaq  məqsədilə  islama  qarĢı  ciddi  mübarizə 

apardılar.  Onların  hakimiyyətinin  ilk  30  ili  ərzində  mərkəzi  dövlət  aparatında 

---

21 

 

"Ölkən in baĢ qazisi" vəzifəsi rəs mən tanın madı, vəqf torpaqlar müsadirə edildi, dini 

iĢlərin  idarəsi  icarəyə  verild i  və  nəticədə  islamın  dövlət  aparatındakı  mövqeyi 

zəiflədi. Ġlk  Elxanilərin islama qarĢı  mənfi  münasibətində xristianlığ ın, yəhudiliyin, 

buddizmin, habelə Avropanın xristian dövlətləri baĢçıların ın böyük təsiri o ldu. 

Ġlk  Elxanilərin  dini  siyasəti  yerli  əhali  ilə  gəlmələr  arasında  ziddiyyətin 

artmasına,  ö lkənin  daxili  və  xarici  vəziyyətinin  gərg inləĢ məsinə  gətirib  çıxardı. 

Monqol Ģahzadələri taxt-tac uğrunda apardıqları  mübarizədə bu və ya digər dindən 

istifadə  edir,  bu  vasitə  ilə  öz  məqsədlərinə  nail  olmağa  çalıĢırdılar.  Məhz  bu 

baxımdan  ciddi  addım  atmıĢ  Qazan  xan  (1295-1304)  hakimiyyətə  yiyələn mək 

naminə  uĢaqlıqdan  itaət  etdiyi  bütpərəstlikdən  üz  döndərdi,  isla mı  qəbul  etdi  və 

onu yenidən dövlət dini elan etdi. 

Qazan  xanın  din i  islahatı  islamın  mərkəzi  dövlət  aparatındakı  mövqey ini 

bərpa etdi və bu din rəs mən dövlət dini  kimi  fəaliyyət göstərməyə baĢladı. Dövlət 

fərmanlarında,  sikkə  zərbində,  xütbə  o xunuĢunda  yenidən  islam  ifadələr indən 

istifadə  olundu.  Həmin  islahata  görə,  Qazan  xan  "altıncı  əsr  (h icri)  islam  d ininin  

islahatçısı" kimi tanındı. 

Qazan   xan ın  dini  islahatı  bütpərəstliyin,  xristianlığ ın,  d igər  d inlərin 

mövqelərini sarsıtdı. Ġlk dövrdə inĢa edilmiĢ bütxanalar,  kilsələr, yəhudi  məbədləri 

(sinaqoqlar) dağıdıldı və onların yerində məs cidlə r, xanəgahlar t ikildi. 

Hülaku  xan  geniĢ  əraziyə  malik  olan  dövlət  təĢkil  etdikdən  sonra  köçəri 

zadəganlara  arxalanaraq  ali  hakimiyyət  orqanlarını,  hərbi-siyasi  idarələri  və 

vilayətləri  Ģahzadələrin,  tanın mıĢ  əmirlərin  arasında  böldü.  ġahzadə  YuĢ mut 

Arranın  hakimi  təyin  olundu.  Azərbaycanın  əksər  ərazisində,  xüsusilə  onun Ģimal 

hissəsində  monqolların  güclü  hərbi  dəstələri  məskən  saldılar.  Oturaq  əhalinin  

istismarı,  yerli  feodalların  sıxıĢdırılması  nəticəsində  Hülaku  xan  tezliklə  iqtisadi 

cəhətdən  qüvvətlənmiĢ  və  mərkəzləĢdirilmiĢ  dövlət  təĢkil  etdi.  Onun  hakimiyyəti 

dövründə  Hülakular  dövləti  öz  qüdrətini  və  vahidliyin i  mühafizə  edə  bildi.  Lakin  

köçəri  feodalların  getdikcə  qüvvətlənməsi  Hülakular  dövlətinin  daxilində  mərkəzi 

hakimiyyətə qarĢı çıxıĢ ların baĢ verməsinə və  feodal çəkiĢ mələrin in güclən məsinə 

səbəb  oldu.  Bu  mübarizə  Abaqa  xanın  (1265-1282)  hakimiyyətinin  sonlarında 

gücləndi  və  getdikcə  açıq  Ģəkil  ald ı.  Onun  ölü mündən sonra  hakimiyyətə  Əh məd 

xan  (1282-1284)  sahib  oldu.  Lakin  o,  tezliklə  narazı  qalmıĢ  feodalların  səyi 

nəticəsində  hakimiyyətdən  məhru m  edildi  və  taxta  Arqun  xan  (1284-1291)  çıxd ı. 

Arqun xanın hakimiyyəti dövründə feodal müharibələri daha da gücləndi. Mərkəzi  

hakimiyyətə qarĢı Əmir Novruzun baĢçılığı ilə mübarizə uzun müddət davam etdi.  

Arqun  xanın  ölümündən  (1291)  sonra yeni  elxanın  seçilməsi  uğrunda  ciddi 

çəkiĢ mələr  baĢlandı.  Abaqa  xanın  oğlu  Key xatu  xan  (1291-1295)  feodal 

---