TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə

6 

 

təqdim  etdiyi  materiallardan  isə  III  bölmədə  istifadə  olunduğunu  minnətdarlıqla 

qeyd edirlər. 

Xronoloji cədvəl və biblioqrafiya tarix elmləri namizədi Əzizağa Ələkbərov 

tərəfindən tərtib olunmuşdur. 

Fotoşəkillərin  toplanmasında  tarix  elmləri  namizədi  Hakim  İsaqov  və  elmi 

işçi Alı Balayev iştirak etmişlər. 

 

 

---

7 

 

 

I BÖLMƏ 

AZƏRBAYCAN II DÜNYA 

MÜHARĠBƏSĠ DÖVRÜNDƏ 

 

I FƏSİL 

 

BÖYÜK VƏTƏN MÜHARĠBƏSĠNĠN BAġLANMASI. 

AZƏRBAYCAN SSR-DƏ HƏRBĠ, 

ĠQTĠSADĠ VƏ MƏNƏVĠ SƏFƏRBƏRLĠK 

 

§1. RESPUBLĠKADA HƏRBĠ SƏFƏRBƏRLĠK 

 

1941-ci  il  iyunun  22-də  faşist  Almaniyası  SSRİ-yə  xaincəsinə  basqın  etdi. 

1940-cı  il  dekabrın  18-də  təsdiq  edilmiş  SSRİ-yə  hücum  -"Barbarossa  planı" 

ildırımsürətli  müharibə  strategiyasına  əsaslanırdı.  Məqsəd  güclü,  qəfil  zərbə  ilə 

sovet  ordusunu  darmadağın  etmək,  qışa  qədər  Arxangelsk-Həştərxan  xəttinə 

çıxmaq idi.

1

 

Hitler  Almaniyasının  qəsbkarlıq  planında  Azərbaycan,  neft  Bakısı  xüsusi 

yer  tuturdu.  Hətta  SSRİ-də  yaşayan  türkdilli  xalqları  -"müsəlman  monqoloidləri, 

dağıdıcı qüvvə" hesab edən Hitler "Mənim mübarizəm" kitabında yazırdı ki, "onlar 

ali irqin qullarına çevrilməlidirlər".

2

 

Almaniya  hakimiyyəti  Bakı  neftini  ələ  keçirməyi  Şərqdə  istilaçılıq 

siyasətini reallaşdırmağın mühüm amili hesab edirdi. Rozenberqin "Qafqazın idarə 

olunması planı"na görə Azərbaycanda idarəedici orqan - "komissarlıq" yaradılmalı 

və  iqamətgahı  Tbilisidə  yerləşəcək  Qafqaz  reyxkomissarlığına  tabe  edilməli  idi.

3

 

Faşist Almaniyası sovetlər üzərində qələbədən sonra İran körfəzinə, Hind okeanına 

qədər  əraziləri  zəbt  etmək  niyyətində  idi.  Türk  xalqları  yaşayan  ərazilərdə 

Almaniyadan asılı oyuncaq "Böyük Türküstan" dövləti yaradılması planlaşdırılırdı. 

Bu  dövlətin  ərazisinə  Şimali  və  Cənubi  Azərbaycanla  bərabər,  Orta  Asiya, 

Qazaxıstan,  Başqırdıstan,  Tatarıstan,  Krım,  Şimali  Qafqaz,  Qərbi  Çin  və 

Əfqanıstanın daxil olması nəzərdə tutulurdu.

4

 

Hələ  1941-ci  il  martın  27-də  Almaniyanın  Kontinental  Neft  Cəmiyyətinə 

Bakıda  neftin  çıxarılması,  emalı  və  daşınması  ilə  məşğul  olacağı  göstərişi 

verilmişdi.  Artıq  Azərbaycandakı  iri  sənaye  müəssisələrinə  "ali  irqdən"  rəhbərlər 

də  təyin  edilmişdi.  Onlar  ucuz  iş  qüvvəsi  hesabına  maya  dəyəri  aşağı  olacaq 

məhsullardan  alınacaq  yüksək  gəliri  son  qəpiyinədək  Almaniyaya  çatdırmaq 

tapşırığı almışdılar.

5

 

---

8 

 

Hitler  Bakını  faşizm  imperiyasını  neftlə  təmin  edən  hərbiləşdirilmiş 

mərkəzə çevirmək arzusunda idi. 

SSRİ  XKS  və  ÜİK(b)P  MK-nın  1941-ci  il  iyunun  29-da  qəbul  etdikləri 

direktivlə  ölkənin  bütün  siyasi,  iqtisadi  və  hərbi  imkanlarını  səfərbər  etmək,  ilk 

növbədə,  xalq  təsərrüfatını  hərbi  tələblər  əsasında  qurmaq  vəzifələri 

müəyyənləşdirildi.

6

  İyunun  30-da  isə  İ.V.Stalinin  başçılığı  ilə  ölkədə  bütün 

hakimiyyəti  öz  əlində  cəmləşdirən  Dövlət  Müdafiə  Komitəsi  (DMK)  yaradıldı.

7

 

DMK əsas diqqəti Silahlı Qüvvələrin möhkəmləndirilməsinə, iqtisadiyyatın hərbin 

tələbləri əsasında yenidən qurulmasına yönəltdi. Geniş miqyasda hərbi səfərbərlik 

keçirildi,  yeni  qoşun  birləşmələri  yaradıldı,  cəbhəyə  yaxın  rayonlardan  sənaye 

müəssisələri və milyonlarla adam uzaq yerlərə köçürüldü. 

1941-ci il iyunun 22-də Böyük Britaniyanın Baş naziri Uinstan Çörçill, bir 

gündən  sonra  isə  ABŞ  Prezidenti  Franklin  Ruzvelt  SSRİ-nin  Almaniyaya  qarşı 

müharibədə  onu  müdafiə  etmək  təklifini  qəbul  etdikləri  barədə  bəyanat  verdilər. 

İyulun  12-də  Moskvada  Sovet  İttifaqı  ilə  Böyük  Britaniya  arasında  müharibədə 

birgə fəaliyyətə dair müqavilə imzalandı.

8

 

Avqustun  14-də  ABŞ  Prezidenti  və  Böyük  Britaniyanın  Baş  naziri  "Uels 

şahzadəsi"  adlı  gəminin  göyərtəsində  görüşdülər,  faşizmi  məhv  və  qəsbkarı  tərk-

silah  etmək  zərurəti  barədə  bəyanatı  -  "Atlantik  xartiyası"nı  imzaladılar. 

Sentyabrda  SSRİ  də  bu  xartiyaya  qoşuldu.

9 

Çox  keçmədən  Avstraliya,  Belçika, 

Böyük  Britaniya,  Yunanıstan,  Polşa,  SSRİ,  müstəqil  Fransa,  Çexoslovakiya, 

Yuqoslaviya  və  digər  ölkə  nümayəndələrinin  Londonda  keçirilən  konfransında 

"Atlantik  xartiyası"nın əsasları qəbul edildi, faşizmə qarşı koalisiyanın məqsəd və 

vəzifələri müəyyənləşdirildi.

10

 1942-ci il yanvarın 1-də 27 dövlətin nümayəndələri 

Vaşinqtonda  belə  bir  koalisiya  yaratdılar.  1945-ci  ilin  aprelində  isə  bu  ittifaqda 

artıq dünyanın 50 dövləti təmsil olunmuşdu.

11

 

Sovet xalqı "Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün!" şüarı altında alman 

faşizminə qarşı müharibəyə qalxdı. 

Azərbaycan  xalqı  da  son  qələbəyə  qədər  bu  müharibədə  fəal  iştirak  etdi. 

Respublikanın  idarə  və  müəssisələrində  zəhmətkeşlər  öz  üzərlərinə  yüksək 

öhdəliklər  götürür,  könüllü  surətdə  ordu  sıralarına,  "Xalq  qoşunu"  dəstələrinə, 

"Qırıcı  batalyon"lara  daxil  olurdular.  1941-ci  il  iyunun  22-də  Bakıda  qəsbkarlara 

qarşı  izdihamlı  mitinq  keçirildi.  Azərbaycanın  şəhər  və  kəndlərində  müharibənin 

ilk  günlərində  40  min  nəfər,  o  cümlədən  1000  nəfərə  qədər  qız  könüllü  olaraq 

cəbhəyə  getmək  üçün  respublika  Hərbi  Komissarlığına  müraciət  etdi.

12

  Yalnız 

1941-ci  ilin  iyul-oktyabr  aylarında  respublikada  30480  nəfər,  o  cümlədən  hərbi 

məktəblərə  2287  nəfər,  qvardiya  diviziyalarına  3165  nəfər,  döyüşən  hissələr 

ehtiyatına 22319 nəfər səfərbər olundu. 

---