TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 3,9 Mb.
|
22
Təəssüf ki, bu çox maraqlı, qiymətli və yeni fikirlərlə dolu olan, ən görkəmli alimlər tərəfindən yaradılmış əsaslı tədqiqat əsərində Manna şahlığının tarixi üçün yer tapılmamışdır. Hərçənd ki, Urartuya kifayət olduğundan da artıq yer verilmişdir. "Xüsusi olaraq Albaniya şahlığına ayrılmış yarım səhifə təəssüf doğurur. Azərbaycanın ən qədim tarixi problemlərinə az-çox yer verilmiş sanballı əsərlər sırasında Kembricdə buraxılmış "İran tarixi"nin adını çəkmək lazımdır. Bizi maraqlandıran material II və III cildlərdə yerləşdirilmişdir, lakin bu material, təbii ki, İran tarixi baxımından verilmişdir. Son zamanlar bir sıra alimlər irandilli miqrantların Zaqros zonasında, o cümlədən Cənubi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmasının arxeoloji cəhətdən əsaslandırılmasına böyük diqqət yetirir. Alimlərin əksəriyyəti göstərilən ərazidə saxsı ənənələrinin dəyişməsini, boyalı keramikanın monoxrom, başlıca olaraq, boz saxsı ilə əvəz olunmasını buraya irandilli əhali qruplarının gəlməsi ilə bağlayır. Bu nöqteyi-nəzərin daha geniş əsaslandırılması öz tədqiqatlarının əsasına Həsənli, Göytəpə, Təpəgiyan, Xurvin, Sialk və s. keramika materiallarını qoymuş T.Kayler Yanğın əsərlərində verilmişdir. Lakin Yanğın bir sıra müddəaları, məsələn, onun monoxrom (birrəngli) keramikanın meydana çıxdığı zamandan etibarən bütün bölgənin mədəni birliyi (bu da, müəllifin fikrincə, bu yeni mədəniyyətin ümumi mənşəyə malik olduğunu göstərir) iddiası ilə razılaşmaq çətindir. Həmçinin Yanğın belə bir müddəası ilə də razılaşmaq çətindir ki, Şimal-Şərqi İran, o cümlədən III Hissar tipli abidələr birrəngli boz keramikanın yarandığı yerdir və s. R.Girşman, L.Vanden Berqe və b. əsərləri də irandilli tayfaların İran yaylasının şimal-qərb və digər vilayətlərində məskunlaşmasının arxeoloji cəhətdən əsaslandırılması probleminə həsr olunmuşdur. Göstərilən aspektdə M.N.Poqrebovanın tədqiqatlarında ciddi addımlar atılmışdır. E.A.Qrantovski öz əsərlərində, xüsusən də "Ön Asiyanın İran tayfalarının ilkin tarixi" adlı tədqiqatında müxtəlif növlü çoxlu qaynaqlara istinad etməklə, irandilli tayfaların Ön Asiya ərazisinə, o cümlədən Cənubi Azərbaycan ərazisinə soxulması ilə bağlı olan məsələlərin tədqiqi sahəsində əhəmiyyətli iş görmüşdür. İranda qədim tarix, arxeologiya və dilçilik üzrə xeyli əsər nəşr edilmişdir. Onların müəllifləri bizi maraqlandıran məsələlər dairəsinin bu və ya digər cəhətlərinə toxunurlar. Xüsusi olaraq qədim Azərbaycanın tarixinə, dillərinə həsr olunmuş monoqrafiyalar da nəşr edilmişdir. Qədim Azərbaycan tarixi problemlərinə bu və ya digər dərəcədə toxunmuş nüfuzlu İran tarixçiləri arasında Seyid Həmzə Kəsrəvinin, Həsən Pirniyanın, Məhəmməd Muinin, İbrahim Purdavudun, Cəmaləddin Faqihin, Məhəmmədcavad Məşkurun, Şəfəq Rzazadənin, Rza İnayətullanın və b. adlarını çəkmək olar. Bu müəlliflərdən bəzisinin əsərlərində xeyli maraqlı məlumatlar var. Onlarda əsaslandırılmış mühüm müddəalara, məsələn, Mada etnik elementlərinin Atropatena tarixindəki mühüm rolu və s. haqqında iddialara rast gəlmək olur. Lakin bəzi əsərlər üçün 23
ibtidai təsvirçilik və faktlara aludəçilik xasdır. Ədalət naminə qeyd etməmək olmaz ki, artıq 50-60-cı illərin əsərləri daha çox tədqiqat xarakteri daşıyır və tənqidi təhlildən uzaq deyildir. İran müəlliflərinin əsərlərinin böyük bir hissəsinin ən mühüm nöqsanı onların paniranist xarakter daşımasıdır. Bu əsərlərin müəlliflərindən çoxu üçün "Azərbaycan tarixi" məfhumu yoxdur, bütün müddəalar bir dominant -"İran tarixi" nöqteyi-nəzərindən verilir. Adları çəkilən müəlliflərin çoxu üçün azərbaycanlılar sonradan türk dilinə keçmiş farslardır (məhz farslardır!). Aşkar görünənin əksinə olaraq iddia edilir ki, Azərbaycanın qədim əhalisinin dili fars dili və ya "fars dilinin xüsusi ləhcəsi" olmuşdur və i.a. Bəzi İran müəllifləri tez-tez birbaşa Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinin saxtalaşdırılmasına da əl atırlar. 50-ci illərin ikinci yarısı - 60-cı illərdə respublikada tədqiqat işi xeyli genişləndi. Çox güman ki, yeni mərhələnin başlanğıcı İ.M.Dyakonovun "Midiya tarixi" ilə qoyuldu. Bütövlükdə şərqşünaslıq elminə və qismən də vətən tarixşünaslığına çox qiymətli töhfə olan bu sanballı əsər bütün məlum mixi yazılı materialının, Avesta və antik qaynaq məlumatlarının diqqətlə öyrənilməsinə əsaslanır. Faktiki materialın zənginliyi, çoxsaylı haşiyələr, xeyli yeni, maraqlı müşahidə və nəticələrlə zəngin olan bu əsər Azərbaycan tarixini öyrənənlər üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İ.M.Dyakonov Mada dövlətçiliyinin bitkin tarixini vermiş, etnik xüsusiyyətlərə toxunmuş, Mada dövlətinin ideologiya və mədəniyyət məsələlərini, Mada tarixinin bir çox digər problemlərini nəzərdən keçirmişdir. İ.M.Dyakonovun Azərbaycan elmi qarşısında xidməti böyükdür. 1957-ci ildə Azərbaycan EA Tarix İnstitutunda Azərbaycanın qədim tarixi şöbəsinin yaradılması nəticəsində tədqiqat işləri bir sıra konkret istiqamətlər (Mada, Manna tarixi, albanşünaslıq, Azərbaycanın qədim sakinlərinin etnik tərkibi və etnogenezi problemləri, maddi mədəniyyət, digər bölgələrin qədim tarixi və s.) kəsb etdi. 1959-cu ildə İ.Əliyevin "Azərbaycan ərazisində ilk tayfa ittifaqları haqqında" əsəri işıq üzü gördü. Bu əsərdə e.ə. III-I minilliklərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində etnik mənzərə nəzərdən keçirilir. Mingəçevir zonasında aparılan geniş miqyaslı qazıntılar albanşünaslıqda böyük bir hadisəyə çevrildi. SSRİ EA müxbir üzvü K.V.Trever 1959-cu ildə Qafqaz Albaniyasının tarixi və mədəniyyəti üzrə monoqrafiya çap etdirdi. İndiyə qədər öz əhəmiyyətini itirməmiş bu sanballı əsərdə qədim və ilkin orta əsrlər Qafqaz Albaniyası tarixinin və mədəniyyətinin, demək olar ki, bütün cəhətləri öz əksini tapmış, qədim Qafqaz Albaniyası üzrə bütün yazılı qaynaqlardan və xeyli miqdarda maddi mədəniyyət abidələrindən istifadə olunmuşdur. 1962-ci ildə Bakıda nəşr edilmiş "Qafqaz Albaniyası tarixi məsələləri" toplusu da albanşünaslıq problemlərinə marağın əlamətidir.
Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|