TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 3,9 Mb.
|
225
Nəinki Azərbaycanın retrospektiv surətdə əsrlərin dərinliyinə yönəldilə biləcək erkən orta əsrlər dövrünün nisbətən yaxşı məlum olan etnik-dil mənzərəsi, habelə bir çox digər məlumatlar da bunu tam müəyyənliklə təsdiq edir. Erkən orta əsrlər dövründə Cənubi Azərbaycanda etnodil situasiyasından danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, ərəb müəlliflərinin məlumatlarına görə, burada yayılmış dillər İran dilləri olmuşdur. Ərəb müəllifləri bu dövrdə Cənubi Azərbaycanda yayılmış dillərin və ləhcələrin sırasında azəri ( aбari) pəhləvi (fahlavi < pahlavi) və fars (luyat-i furs) dillərini xatırladırlar. Azəri dilinin Cənubi Azərbaycan əhalisinin xeyli qisminin dili olduğundan əl- Məsudi danışır. İbn Hövqəl, Yaqut Həməvi, Bəlazuri və başqa ərəb müəllifləri bu dil haqqında məlumat verirlər. Müqəddəsi azəri dilini çətin anlaşılan, ayrı-ayrı sözləri Xorasan dilinə bənzəyən xüsusi "fars dili" kimi səciyyələndirir. IX-X əsrlərin bir sıra digər müəllifləri kimi, Müqəddəsi üçün (luyat-i furs) (yəni "fars dili‖) məfhumu sadəcə olaraq İran dilləri qrupuna mənsubluq demək idi. Azəri dilinin fars dili olmadığı qənaəti həmin dilin "yaxşı olmadığını", onun çətin anlaşıldığını (fars dilini bilən şəxsin baxımından) iddia edən ərəb müəllifinin öz sözlərindən bəlli olur. Müqəddəsidə azəri dili üçün "fars dili" məfhumunun istifadə olunması başqa ərəb müəllifləri tərəfindən, məsələn, İbn əi-Mükəfa tərəfindən İsfahanın, Reyin, Həmədanın, Nəhavəndin və Azərbaycanın dilini nəzərə çatdırmaq məqsədilə fahlavi ("pəhləvi dili") istilahının işlədilməsinə bənzəyir. Beləliklə, hələ ərəb müəlliflərinin yaşayıb fəaliyyət göstərdikləri dövrdə Azərbaycanda fars dilindən güclü surətdə fərqlənən və talış dilinə yaxın olduğu aşkarlanan azəri dilində də danışırdılar. Azəri dilinə və müasir talış dilinə yaxın olan dialektlər hələ erkən orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində geniş yayılmışdı. Orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycanda yayılmış bu dillər öz sələfinin - Mada dilinin və yaxud daha yaxşı - Mada ləhcələrinin bəzi xüsusiyyətlərini saxlamışlar. Əlbəttə, bu ləhcələr qədim zamanlarda da Azərbaycan ərazisində mövcud olmuşlar. Bizim azəri dili (həmin dili "Azərbaycan dili" də adlandırmaq olar; luyat-i aбarbäyjan istilahına əl-Birunidə də təsadüf olunur) haqqında bildiklərimizdən aşağıdakı nəticələrə gəlmək lazımdır: 1. Hələ orta əsrlərin ərəb müəllifləri dövründə Azərbaycanda Azəri dilində də danışırdılar; 2. Azəri dilinin İran dillərindən olduğu mübahisəsizdir, çünki bu dil ərəb rnüəllifləri tərəfindən "dari" və "pəhləvi" dilləri ilə bir sırada xatırlanır və yaxud fars dili ilə birgə Qafqaz dillərinə qarşı qoyulur; 3. Azəri dili fars dili deyildir. Azəri dili materiallarının nüfuzlu alimlər tərəfindən aparılmış təhlili iddia etməyə imkan verir ki, bu dil Şimal-qərbi İran dilləri qrupuna aiddir və o, şübhəsiz,
226
hələ Mada dilinə xas olmuş fonetikanın başlıca xüsusiyyətlərini özündə saxlamış talış dilinə yaxın idi. Cənubi Azərbaycanın İran dialektləri - xarzani, xalxali, karinqani və b. qədim zamanlarda bu bölgədə mövcud olmuş dillərin qalıqlarıdır. Qeyd etmək çox vacibdir ki, həm erkən orta əsrlərdə Cənubi Azərbaycanda mövcud olduğu təsdiqlənən, həm də hazırda bu ərazidə qalmış dialektlər (bunların hamısı Şimal-Qərbi İran dilləri qrupuna aiddir) Mada dilini də səciyyələndirən xüsusiyyətlərlə fərqlənirlər. Buna görə də zənn etmək olar ki, onlar Mada dilinin və yaxud daha doğrusu Mada dialektlərinin varisləridir. Son zamanlar İran alimlərinin əsərləri sayəsində məlum olmuşdur ki, Cənubi Azərbaycan vilayətlərində talış dilindən başqa bu dilə yaxın olan tati, xarzani, takestani, xalxali və b. dialektlər yayılmışdır və həmin dialektləri Mada dilinin varisləri hesab etmək olar. İran tədqiqatçısı E. Yarşater hətta bu dialektləri sadəcə olaraq Mada dialektləri adlandırır. Maraqlıdır ki, Cənubi Azərbaycanın bəzi kəndlərində (Gəlinqaya, Dizəc Qurban, Kuri, Pir-İshaq, Xarzənd, Uryan, Qaragöz və b.) hal-hazırda da azəri dilində danışırlar. Artıq indi iddia etmək olar ki, talış dili problemi azəri dili ilə, Cənubi Azərbaycan ərazisində yayılmış müasir dialektlərlə bilavasitə bağlıdır. Həmin nəticəni irəli sürmək isə yalnız əsrimizin 30-cu illərindən başlayaraq mümkün olmuşdur: 30- cu illərdə B.V.Millerin "Vilayətin türkləşməsinə qədərki dövrdə Azərbaycan əhalisinin dili haqqında məsələyə dair" adlı məqaləsi çıxdı. Bu məqalə azəri dilinin materialları əsasında yazılmışdı. Lakin həmin materiallar elmi dövriyyəyə ilk dəfə İran alimi Seyid Əhməd Kəsrəvi Təbrizi tərəfindən "Azəri və yaxud Azərbaycanın qədim dili‖ adlı əsərində verilmişdir. Kəsrəvi azəri dilinə dair materialları ilk dəfə aşkara çıxardı, orta əsrlərdə Azərbaycanda yayılmış bu dilin İran səciyyəli olduğunu sübut etdi. Lakin o, dilçi olmadığına, mahiyyətcə İran dillərinin tarixi, müasir İran dialektləri haqqında heç bir təsəvvürə malik olmadığına görə səhv olaraq azəri dilini əski fars dili kimi müəyyənləşdirirdi. B.V.Millerin əsərlərindən sonra azəri dili ilə ən yaxın əlaqələri olan talış dilinin tarixi haqqında danışmaq mümkün oldu. Həmin fikri talış dilinə fövqəladə dərəcədə yaxın olan tati dili haqqında da demək olar (lakin artıq İran tədqiqatçıları E.Yarşater, A.Karəng, Y.Zoka, M.Nəvvabi və b. əsərlərindən sonra). Talış, tati dilləri, Cənubi Azərbaycanın bir sıra başqa dilləri və dialektləri qədim zamanlarda burada mövcud olmuş böyük dil massivinin varisləridirlər. Mada dili, onun dialektləri və şivələri bu dil massivində hakim mövqe tutmuşdu. Azərbaycan ərazisində yayılmış bu dillər buraya nə yeni dövrdə, nə də orta əsrlərdə gələ bilməzdilər. Bu, mütəxəssislər üçün mübahisəsiz olan həqiqətdir. Özü də Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|