TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

297 

 

tərəf  uzanırdı.  Strabon  məlumat  verir  ki,  Tanais  "bir  tərəfdən,  Asiya  və  Avropa 

nomadlarının,  digər  tərəfdən  Bospordan  gəmilərlə  [Meotid  gölünə  gələnlərin  ümumi 

ticarət mərkəzi idi: birincilər qullar, gön-dəri və köçərilərdən alına bilən digər əşyalar, 

ikincilər  isə  mübadilə  üçün  paltar,  şərab  və  məişətdə  işlədilən  başqa  ləvazimat 

gətirirdilər". 

Ticarət  magistrallarının  kəsişmə  nöqtəsi  olan  Ekbatana  yolun  cənub  hissəsində 

yerləşirdi. Bu şəhər eyni zamanda malları yalnız qəbul etmək üçün deyil, həm də satmaq 

üçün münasib yer idi. Şərqdən Qərbə gedən baş ticarət magistralı Ekbatanadan keçirdi və 

buradan müxtəlif ölkələrin mallarını almaq olardı. Doğrudan da, Strabon məlumat verir ki, 

Kaspi  dənizinin  şimal  hissəsi  sahibi  olan  aorslar  "ermənilərdən  və  midiyalılardan 

mübadilə  qaydası  ilə  hind  və  Babil  malları  alır,  dəvə  karvanları  ilə  daşıyıb  satırdılar". 

Güman  etmək  olar  ki,  bundan  çox-çox  əsrlər  əvvəl  hərbi  məqsədlərlə  istifadə  olunan 

tranzit  yolu  Kaspinin  şimal  sahilində  yaşayan  tayfalar  ilə  Atropatena  və  Ermənistan 

əhalisi arasında ticarət magistralı olmaqda davam edirdi. Balıq daşınması haqqında Klavdi 

Elianın  məlumatı  da  Ekbatanaya  gedən  ticarət  yolunun  mövcud  olduğunu  təsdiq  edir. 

Daha sonralara aid olan materiala əsasən Beyləqandan çıxıb Varsan və Bərzənddən, yəni 

kaspilər  yaşayan  ərazidən  keçərək  Ərdəbilə,  oradan  da  cənuba  -  Ekbatanaya  getmək 

olardı. 

Ticarətin canlanması Ekbatanadan başlanan, Qazaka vasitəsilə Artaksataya, oradan 

da şimala doğru uzanan ticarət yollarının daha da inkişaf etməsinə səbəb olurdu. Bu yol 

Ekbatanaya  gətirilən  malları  qonşu  ölkələrdə,  habelə  Ermənistanda  və  İberiyada 

yaymaq üçün istifadə edilən əsas magistrallardan biri idi. 

Cənubda qədim Albaniyanın quru, ticarət yolları Parfiya çarlığının geniş ərazisi ilə 

Qərbdən  Şərqə  Dəclə  çayının  sahilindəki  Antioxiyadan  və  Selevkiyadan  Markianaya 

qədər  uzanan  böyük  qədim  Şərq  magistral  yollarına  çıxırdı.  Bu  magistrallar  Qərbə, 

Romanın  tabeliyində  olan  ölkələrə  və  Şərqə,  Hindistan  və  Çinə  aparır,  başlıca  olaraq 

Ekbatana yaxınlığında qovuşurdu. 

Antik  müəlliflər quru ticarət  yollarından  əlavə, dəniz və  çay  ticarət yollarından 

da  bəhs  edirlər.  Strabon  ehtimal  ki,  Qara  dəniz  sahillərindən  Kaspi  dənizinə  gələn  yolun 

ümumi  uzunluğunu  nəzərdə  tutaraq  yazırdı  ki,  bu  ərazi  "Kür  çayının  mənsəbindən 

Kolxidaya qədər, Albaniya və İberiya daxil olmaqla, dənizdən dənizə təqribən 3 min stadi 

uzanır, buna görə də onlar bərzəx şəklindədir". Pliniyə görə, Hindistandan yola düşəndən 

yeddi  gün  sonra  Baktriyaya,  Oks  çayına  tökülən  Baktr  çayının  sahillərinə  çatmaq  olar. 

Hind malları bu çaydan Kaspiyə qədər, oradan da Kür boyunca quru yolla uzaqbaşı beş 

günə Ponta, Fasid yaxınlığına daşına bilər. Aristobulun dediyinə görə, "Hürkan dənizinə 

çoxlu hind malları gətirilir, oradan Albaniyaya ötürülür, Kür sahili ilə və bitişik ərazilərdə 

Evksinə çatdırılır". 

Kaspi  dənizi  ilə  ticarət  yolunun  olması  bəzi  coğrafiyaçılarda  şübhə  oyadır. 

Pomponi  Melanın  məlumatına  görə,  Kaspi  dənizi  "sərt  və  fırtınalı  dənizdir,  limanları 

---

298 

 

yoxdur, hər tərəfdən fırtınalara açıqdır, başqa dənizlərə nisbətən burada daha çox dəniz 

yırtıcıları qaynaşır, odur ki, dənizçilər buraya başqa dənizlərə nisbətən daha az gəlirlər". 

Fəal 

ticarətdə 

duz,  görünür,  mühüm  yer  tutmaqda  davam  edirdi. 

Bununla əlaqədar olaraq, Strabon yazır ki, Matiana gölündə "duzxanalar düzəldilmişdir". 

Duzxanaların  olması,  görünür,  ona  sübutdur  ki,  həm  Atropatenanın,  həm  də  qonşu 

ölkələrin uzaq və yaxın bölgələrinə duz ixrac edilirmiş. Mada yağı haqqında xəbər, ola 

bilsin, qədim Azərbaycanın ərazisi ilə bağlıdır. 

Kaspiana sakinləri Madanın mərkəzi rayonları ilə iqtisadi əlaqə saxlayırdılar. 

Roma  tacirləri  Aralıq  dənizi  ölkələrini  Hindistan  və  Çin  ilə  bağlayan  Qafqaz 

yolları  ilə  tanış  olmaq  arzusunda  idilər.  Domisianın  hökmranlığı  dövrünə  aid  latın 

kitabəsinin  tapıldığı  yerdə  -  Bakıdan  cənub-qərbə  tərəf  Kaspinin  qərb  sahilində  - 

romalıların peyda olması bəlkə də ipək yolunun qollarından birini nəzarət altına almaq 

və  Parfiya  torpaqlarından  keçmədən  Mərkəzi  Asiya  vilayətləri  ilə  əlaqəyə  girmək 

arzusundan  irəli  gəlirdi.  Azərbaycanda  Böyük  Dəhnə  kəndinin  yaxınlığında  aşkar 

edilmiş  yunan  kitabəsi  də  Roma  aləmi  ilə  qədim  Qafqaz  Albaniyası  arasında  olan 

əlaqələrdən  soraq  verir.  Kitabədən  görünür  ki,  yunan  mənşəli  Eli  İason  bu  kitabəni 

Evnon  adlı  hamisinə  ithaf  etmişdir.  Zəngin  Şərq  ölkələri  ilə  ticarət  əlaqəsinə  girmək 

istəyən romalılardan  əlavə, Şərq sakinləri də ticarət əlaqələrinə cəhd göstərirdilər. Qərb 

ölkələrinə,  habelə  Avropaya  gedən  ipək  yolu  məhz  bunun  nəticəsində  açılmışdı.  Şərq 

ölkələri ilə Qərb ölkələri arasında müntəzəm əmtəə mübadiləsinə artıq eramızdan əvvəl I 

əsrdə imkan yaranmışdı. 

Parfiyanın  iqtisadi  həyatına  qoşulmuş  yerli  tacirlər  ticarətdə  fəal  rol 

oynayırdılar. Onlar bir-birindən uzaq ölkələri birləşdirən böyük bir magistralı əllərində 

saxlayırdılar. Bütün bunlar göstərir ki, bir tərəfdən, Avropadan, digər tərəfdən, Çindən, 

Hindistandan  və  Orta  Asiyadan  uzanan  ticarət  magistralları  Parfiya  ərazisində  kəsişir, 

gətirilən mallar isə ya yerli tacirlər tərəfindən başqa yerlərə ötürülür, ya da iri şəhərlərdə 

qalaraq böyük yolların qolları ilə tədricən hər tərəfə yayılırdı. Atropatena və Albaniya 

bu  ticarətdə  müəyyən  yer  tuturdu:  ixrac  edilən  mallar  Ekbatanaya  daşınır,  buradan  da 

başqa yerlərə aparılırdı. 

Antik  Atropatena  və  Albaniya  üçün  nəzərdə  tutulan idxal  malları da Ekbatanaya 

bu əsas ticarət yolları ilə gətirilirdi. 

Azərbaycan  ərazisindən  şüşə  məmulat,  eləcə  də  məharətlə  düzəldilmiş  küplər, 

vazalar,  qədəhlər,  ətirqabılar,  kolbaşəkilli  qablar  tapılmışdır.  Bunlar  başlıca  olaraq  küp, 

katakomba  və  taxta  qəbirlərdə  aşkar  edilmişdir.  Məişətdə  şüşə  məmulatdan  qab-qacaq, 

ətirqabı, ənlikqabı və s. kimi istifadə edilirdi; dəfn mərasimində lazım olan ətirlər və ətirli 

yağlar da şüşə qablara tökülürdü. 

Bəzi  bəzək  şeyləri  istisna  edilməklə,  şüşə  məmulatı  hazır  şəkildə  xaricdən 

gətirilirdi. Dəyirmi oturacaqlı vazaşəkilli qablar, qulplu və ya qulpsuz mumiya şüşələri, altı 

yastı  qədəhlər  gətirilmə  idi.  Bu  məmulatın  hamısı  antik  dünya  ölkələrində  geniş 

---