TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

309 

 

Qəbələnin  meydana  gəldiyi  və  inkişaf  etdiyi  vilayət  Qəbələ  rayonundan 

Balakən rayonuna qədər uzanan  ərazini, habelə Şərqi Gürcüstanın bir hissəsini əhatə 

edən öndağ və dağ zolağı - tarixi Albaniyanın ən maraqlı zonalarından biridir və artıq 

eramızdan  əvvəl  son  əsrlərdə  bu  zona  ölkənin  siyasi,  iqtisadi  və  mədəni  cəhətdən 

öncül rayonuna çevrilmişdi. 

Qəbirlərdən  anlaşıldığına  görə,  eramızın  hüdudunda  və  ilk  əsrlərində  Qax 

rayonunda  ehtimal  ki,  bir  neçə  məskən  olmuşdur.  Lakin,  təəssüf  ki,  burada  qazıntı 

işləri  yalnız  Torpaqqalada,  antik  dövrün  sonlarında  meydana  gələn  məskəndə 

aparılmışdır. 

Müasir  Şəki  rayonunda  antik  dövr  məskənlərinin  mövcud  olduğunu  güman 

etməyə əsas vardır. Qeyd etmək maraqsız olmaz ki, Şəki yaxınlığındakı Böyük Dəhnə 

kəndinin həndəvərində I-II əsrlərə aid yunan kitabəsi aşkar edilmişdir. Böyük Dəhnə 

kəndinin  bir  neçə  on  kilometrliyində,  Qəbələ  rayonunun  Nic  kəndi  yaxınlığında  da 

üzərində yunan yazıları olan kərpiclər tapılmışdır. 

Böyük  Dəhnə  kitabəsində  bir  neçə  işarə,  deyəsən,  sarmat  işarəsidir.  Üstəlik, 

kitabədə Evnonun adı həkk edilmişdir ki, bu da sarmat tayfası olan, Cənub ölkələri ilə 

ticarəti əllərində saxlayan aorsların çarının adının eynidir. 

Antik dövrdə Qəbələ rayonu zonasında da məskənlər az olmamışdır. Bunlar ilk 

növbədə  Seyidtala  (Kiçik  Pirelli  kəndinin  5  kilometrliyində)  və  Uzuntala 

(Seyidtalanın  1,5  kilometrliyində)  yaxınlığında  olan  məskənlərdir.  Uzuntalada  ağac 

sütun  üçün  daş  bünövrə  aşkar  edilmişdir  ki,  bu  da  Qəbələdə,  Təzəkənddə  və  başqa 

yerlərdə  tapılmış  bünövrələrin  eynidir.  Deməli,  qədim  zamanlarda  bu  yerlərdə 

monumental binalar olmuşdur. Seyidtalada aparılan arxeoloji kəşfiyyatlar nəticəsində 

məskənin  mədəni  təbəqəsində  Yaloylutəpə  keramik  məmulatlarına  çox  yaxın  olan 

xeyli  keramik  məmulat,  monumental  tikintidən  xəbər  verən  xeyli  miqdarda  kirəmit 

aşkar  edilmişdir  ki,  bu  da  kənd  tipli  məskən  üçün  səciyyəvi  sayıla  bilməz.  Zonanın 

məskənlərindən  biri  eramızdan  əvvəlki  son  əsrlərdə  bütün  ölkənin  paytaxtına 

çevrilməyə  başlamışdı.  Eramızdan  əvvəl  I  minilliyin  son  sülsünün,  hər  halda  son 

çərəyinin  başlanğıcından  gec  olmayaraq  ölkə  artıq  vahid  bir  çarın  hakimiyyəti  altında 

birləşmişdi. Həmin  məskən antik  ədəbiyyatda ilk dəfə I əsrdə Böyük Plini tərəfindən 

Kabalaka formasında adı çəkilən Qəbələ  idi. Böyük Plini yazırdı: "Bu şəhərlər birinci 

yerdə  dururlar  (ən  mühüm  şəhərlərdir,  başqalarından  üstündürlər):  Albaniyada  - 

Kabalaka...". Görünür, "birinci  yerdə  dururlar" (praevalent) ifadəsi  burada  heç  olmazsa 

siyasi, hərbi-strateji, ola bilsin ki, həm də iqtisadi hegemonluq kimi başa düşülməlidir. 

Plini  Qəbələdən  danışarkən  "oppidum":  terminini  işlədir  ki,  bu  da  adətən 

"istehkam", "möhkəmləndirilmiş yer" kimi tərcümə edilir. Buna görə şübhə yoxdur ki, 

o  zaman  Qəbələ  möhkəmləndirilmiş  şəhər,  möhtəşəm  xarabalıqları  bizim  günlərə 

qədər gəlib çatan bir qala idi. 

---

310 

 

Ehtimal ki, Qəbələ hələ eramızın ərəfəsində Romada Qafqaz Albaniyasının baş 

şəhəri - paytaxtı kimi məlum idi. Təsadüfi deyildir ki, Plini yalnız bu şəhərin adını çəkir 

və  onu  ən  mühüm  şəhər,  birinci  yerdə  duran  şəhər  hesab  edir.  Qəbələnin  xarabalıqları 

indiki Qəbələ rayonunda,  Çuxur-Qəbələ  kəndindən  şərqdə,  Qaraçay (Qəbələçay) ilə 

Courlucay  (Qalaçay)  arasındakı  təpədə  və  bitişik  ərazilərdə  yerləşir.  50-ci  illərin 

axırlarından Qəbələ zonasında arxeoloji ekspedisiya fəaliyyət göstərməyə başlamış və 

Qafqaz  Albaniyasının  çox  böyük  əhəmiyyətə  malik  olan  bu  abidəsinin  ciddi  surətdə 

öyrənilməsinin təməlini qoymuşdur. Şəhər xarabalığının öz ərazisi 25 hektardır. Şimal 

hissəsi  Səlbir,  cənub  hissəsi  Qala  adlanır.  Bəzən  iki  hissəsinə  birlikdə  "Qala-Səlbir", 

"Govurqala"  deyirlər,  bəzən  isə  yalnız  cənub  hissəsini  (Qalanı)  "Govurqala" 

adlandırırlar. 

Şəhərin  xarabalıqlarından  3-4  kilometr  cənub-şərqdə,  Gülli  tala  (Gülli  qoruq) 

və  ya  Çaqqallı  adlanan  zonada  qədim  şəhərin  daha  bir  hissəsi  üzə  çıxarılmışdır.  İş 

əsnasında  şəhərin  sonradan  meydana  gəlmiş  hissələrini  də  müəyyən  etmək  mümkün 

olmuşdur.  Bunlar  Kamaltəpə,  Bayır  şəhər  və  Sənətkarlar  məhəlləsidir.  Qəbələ 

xarabalığının  yaxınlığında  öz  qəbiristanları  ilə  birlikdə  Seyidtala,  Uzuntala,  Qafarlı, 

Qaratəpə kimi qədim məskənlər qeydə alınmışdır. Çox ehtimal ki, vaxtilə məhz bunlar 

birlikdə Qəbələ şəhəri kompleksini əmələ gətirirdi. 

Möhkəm  və  əzəmətli  divarlarla  əhatə  olunmuş  Səlbir  və  Qala  əraziləri  şəhərin 

əsas  hissəsini, onun içqalasını  təşkil edirdi.  Qalan  hissələr  şəhər  divarlarından  bayırda 

yerləşir. 

Qəbələnin Güllitala (Çaqqallı) hissəsi şəhərin çox mühüm rayonudur. Antik dövrün 

eramızdan əvvəl son əsrləri və eramızın lap başlanğıcını əhatə edən mədəni layları burada 

tunc dövrünün üstədir (eramızdan əvvəl III minilliyin ikinci yarısı). 

Çaqqallının  hələ  erkən  təbəqəsində  (eramızdan  əvvəl  son  əsrlər)  monumental 

tikintidən soraq verən keramit və kalipterlər aşkar edilmişdir. 

Antik təbəqədə binaların bir çox qalıqları - çaydaşından tikilmiş bünövrələr, çiy 

kərpicdən  inşa  edilmiş  divarların  hissələri  üzə  çıxarılmış,  habelə  böyük,  ola  bilər  ki, 

ictimai  bir  bina  kompleksi  aşkar  edilmişdir.  Elə  burada  sütunlar  üçün  daş  bazalar  da 

tapılmışdır. 

Erkən  təbəqədə  müxtəlif  gil  qablar,  məişətdə  istifadə  olunan  quyular, 

kömürləşmiş  buğda  və  arpa  dənələri,  heyvan  sümüklərinin  qalıqları,  əmək  alətləri, 

gətirilmə şüşə qabların sınıqları, müxtəlif bəzək şeyləri və s. qalmışdır. 

Üstündə  möhür  şəkli  olan  bullalar,  bunlar  üçün  xammal  və  şəhərin  Çaqqallı 

rayonunun həyatından xəbər verən bir çox başqa əşyalar aşkar edilmişdir. 

Çaqqallıda abidələrin nə vaxtdan mövcud olması və məqsədi məsələsi ətrafında 

iki rəy vardır. Bəziləri belə hesab edirlər ki, vaxtilə burada şəhərin məbədlər və ticarət 

hissəsi yerləşirmiş. Bu fərziyyəyə görə, Çaqqallıda həyat eramızdan xeyli əvvəl başlanmış 

və  eramızın  bütün  birinci  minilliyi  ərzində  davam  etmişdir.  İkinci  rəyin  tərəfdarları 

---