TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

311 

 

Çaqqallı abidəsinə eramızdan əvvəl IV əsrdə -eramızın I əsrində mövcud olmuş şəhərin 

qədim hissəsinin xarabalıqları kimi baxmağa meyil edirlər. 

Yuxarıda deyildiyi kimi, Səlbir və Qala, görünür, Qəbələnin içqalası olmuşdur. 

Səlbirdə  qala,  divarlarının  ümumi  uzunluğu  1400  metrdən  çoxdur.  Burada  10 

Bürcün qalıqları aşkar edilmişdir. 

Qalanı cənubdan əhatə edən beş yarımdairəvi bürcün və qala divarlarının yerüstü 

hissələri nisbətən pis qalmamışdır. Bürclərin salamat qalmış hissələrinin hündürlüyü 5-

12 m, divarlarının qalınlığı 5 m, daxili diametri 5 m, yarımdairənin xarici xətti isə 27 

metrdir.  Qala  divarları  qalıqlarının  hündürlüyü  3-7  metrə,  qalınlığı  isə  5  metrə  çatır. 

Bürclərin və divarların özülləri yonulmuş düzbucaq formalı əhəngdaşından qoyulmuş, 

yuxarı hissəsi isə bişmiş kərpicdən tikilmişdir. Hörgüdə əhəng məhlulu işlədilmişdir. 

Cənub  hissəsi  istisna  edilməklə  qala  divarları  ərazinin  təbii  şəraitinə  uyğun 

surətdə tikilmişdir. 

Səlbirdə  aparılan  qazıntılar  mədəni  təbəqənin  aşağı  horizontlarında  kəsişən 

divarların qalıqlarını və böyük miqdarda iri damüstü kirəmit aşkara çıxarmışdır. Qəbələdə 

ən qədim ev olan bir yaşayış evinin divarının qalıqları tapılmışdır. Evin divarı gil məhlulla 

çaydaşından  hörülmüşdür.  Elə  burada  rast  gələn  kirəmitin  ölçüləri  və  çəkisi  göstərir  ki, 

qədim  şəhərin  binaları  çox  əzəmətli,  görkəmli  və  möhkəm  olmuşdur.  Bu,  qəbələlilərin 

inşaatçılıq məharətinin yüksək olduğunu da göstərir. 

Antik dövrün damüstü  kirəmiti ilk dəfə  Qəbələnin  yaxınlığında  -  Çaqqallıda  və 

Seyidtalada tapılmışdır və e.ə. II əsr - eramızın I əsrinə aid edilir. 

Son vaxtlar Səlbirdə yaşayış binasının bünövrə qalıqlarının içərisində aşkar edilən 

təknə qəbir (e.ə. I əsr - eramızın I əsri) şəhərin erkən tikinti horizontunu eramızdan əvvələ 

aid etməyə imkan verir. 

Səlbirdə  tapılan  və  Qəbələnin  qədim  dövrünə  aid  olan  arxeoloji  materialın  əsas 

qismi  keramik  qabların  parçalarından  ibarətdir.  Bunlar  qara,  çəhrayı  və  qırmızı  rəngli 

bardaqlar,  təkayaq  və  üçayaq  vazalar,  südqabılar,  müxtəlif  başqa  qablar  və  sairədir. 

Bardaqlardan  birinin  boğazı  yunan  əlifbasının  bəzi  hərflərini  xatırladan  işarələrlə 

örtülmüşdür. 

Mədəni təbəqənin erkən alt horizontlarında Yaloylutəpə qablarının tam eyni olan 

böyük miqdarda qablar aşkar edilməsi e.ə. III-I əsrlərdə Qəbələdə həyatın zənginliyinə 

sübutdur.  O  zaman  Qəbələni  dövrələyən  qala  divarlarının  mövcudluğu  onu  şəhər 

hesab etməyə imkan verən əsas dəlillərdən biridir. 

Qalada  antik  dövrün  mədəni  təbəqəsinin  aşkar  edilməsi,  həmin  təbəqədə  şərab 

anbarı, kübar adama məxsus böyük məqbərə, bulla tapılması, Bayır şəhərin yaxınlığında 

küp qəbirlərdən ibarət qəbiristanın, Çaqqallıda  antik mədəni təbəqənin və qəbiristanın, 

Seyidtalada,  Uzuntalada,  Tərkəşdə,  Qaratəpədə  antik  dövr  məskənlərinin    və  

qəbiristanlarının    mövcud    olması    Qəbələdə  və  Qəbələ  mahalında  sosial-iqtisadi  və 

mədəni həyat haqqında biliyimizi xeyli genişləndirmişdir. 

---

312 

 

Qazıntılar  zamanı  tapılan  dulus  sobalarının  qalıqları,  dəmir  kotanlar,  dən  daşı, 

həvənglər,  meyvə  tumları,  taxılı,  meyvə  və  şərab  saxlamaq  üçün  küplər,  çoxlu 

miqdarda müxtəlif keramik qab-qacaq, davar və qaramal sümükləri, çoxlu bəzək şeyləri, 

dəmir  silah  (ox  və  nizə  ucluqları,  bıçaqlar,  xəncərlər),  qədim  sikkələr,  bullalar,  maddi 

mədəniyyətin digər qalıqları təsdiq edir ki, əkinçilik, heyvandarlıq, bağçılıq, sənətkarlıq 

və  ticarət  antik  dövrdə  Qəbələ  şəhərinin  təsərrüfat  həyatında  mühüm  yer  tuturdu. 

Qəbələdə  yəqin  ki,  həm  çiy,  həm  də  bişmiş  kərpic  və  xüsusilə  kirəmit  kəsən 

emalatxanalar olmuşdur. Dulusçunun və ya dulusçuluq emalatxanası sahibinin şəxsi nişanı 

-  girdə  damğa  vurulmuş  kirəmit  bizə  gəlib  çatmışdır.  Qonşu  vilayətlərdə  olduğu  kimi, 

Albaniyada, xüsusən Qəbələdə də erkən hellinizm dövründə  başlanmış kirəmit istehsalı, 

güman  ki,  şəhər  sənətkarlarının  mühüm  sahəsi  idi.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  tikintidə 

daşdan və çiy kərpicdən başqa müxtəlif ölçülü bişmiş kərpic də işlədilirdi. 

Antik  Qəbələdə  tikinti  işlərinin  miqyası  elə  idi  ki,  orada  bazar  üçün  işləyən 

daşyonanların, dülgərlərin və başqa sənətkarların emalatxanaları olmalı idi. Dediklərimiz 

ilk növbədə dulusçuluq məmulatına - qab-qacağa aiddir. 

Sikkə  dəfinələri,  bullalar,  habelə  Qəbələdən  keçən  karvan  yollarının  izləri 

göstərir ki, e.ə. III əsr - eramızın III əsri ərzində Qəbələ Qərb və Şərqin bir çox ölkələri 

ilə,  xüsusən  Roma,  Parfiya  və  Sasani  imperiyalarına  daxil  olan  vilayətlərlə  geniş  ticarət 

əlaqələri saxlayırdı. 

Qəbələnin həndəvərində aşkar edilmiş antik qəbiristanlar, xüsusilə Səlbir ərazisində 

aşağı  mədəni  təbəqənin  altından  tapılmış  qəbirlər  qədim  Qəbələ  əhalisinin  ictimai-

iqtisadi həyatını və mənəvi mədəniyyətini, xüsusən dini baxışlarını, dəfn mərasimlərini 

öyrənməyə imkan vermişdir. 

Beləliklə,  antik  dövr  Qəbələsi  intensiv  surətdə  tikilib  qurulan  müxtəlif  ictimai, 

inzibati  binaları,  emalatxanaları,  bazarları,  zərbxanası  olan,  ticarəti  və  pul  tədavülü 

inkişaf etmiş iri şəhər idi. Qəbələ  əhalisi qarışıq etnik tərkibə  malik idi, onlar müxtəlif 

peşələrlə - ticarət, sənət və əkinçiliklə məşğul olurdu. Qəbələ gənc Albaniya çarlığının 

mühüm  strateji,  siyasi-inzibati,  ticarət-sənət  ayin-mədəniyyət  mərkəzi,  26  alban 

tayfasını birləşdirmiş Albaniya hökmdarının paytaxtı idi. 

Həmin  zona  Azərbaycan  Respublikasının  Balakən,  Zaqatala,  Qax,  Şəki 

rayonlarını, qismən Oğuz və Mingəçevir rayonlarını və Gürcüstanın Laqodexi rayonunu 

əhatə  edir.  Bu,  Ptolemeyin  Albaniya  xəritəsindəki  ikinci  zonaya  müvafiq  gəlir;  qədim 

yunan astronomu və coğrafiyaşünası adı çəkilən xəritədə 12 yaşayış məntəqəsi yerləşdirir. 

Yaşayış  məntəqələri  təxminən  belə  lokallaşdırılır:  Moseqa  (Zaqatala  yaxınlığındakı 

müasir Masexi), İobula (Qax  yaxınlığındakı  müasir Əlibəyli), İuna (Şəki yaxınlığındakı 

Ciuta  uyğun  gəlir),  Albana  (ehtimal  ki,  Əyriçay  sisteminin  ən  şərq  qolunun  "dirsəyi" 

yaxınlığında olan müasir Əliyar//Əbliyardır), Mamexiya (çox güman ki, Mal(l)exiyadır, 

Oğuzdan  cənubda  yerləşən  Malıx  kəndinin  adına  müvafiq  gəlir),  Qaytara  (görünür, 

Qaytavrdır,  Mingəçevir  adının  ondan  əmələ  gəlməsi  demək  olar  ki,  şəksizdir),  Sioda 

---