TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

327 

 

xatırladır,  lakin  alban  süvarilərinin  sayı  cəhətdən  ondan  fərqlənir.  Deyilənlərdən 

görünür  ki,  alban  süvarilərinin  sayı  Strabonda  22  min,  Plutarxda  isə  12  mindir. 

Appiana  əsasən,  albanların  basilevsi  Oroys  və  iberlərin  basilevsi  Artok  yeddi  miriad 

döyüşçü ilə Kür çayının yaxınlığında Pompeyi güdürdü. Appian belə müəyyən edir ki, 

alban  və  iber  qoşunu  70  min  döyüşçüdən  ibarət  idi.  Əgər  iber  qoşununun  alban 

qoşunundan  az  olması  haqqında  Strabonun  məlumatı  əsas  götürülsə,  deməli, 

albanların  payına  təqribən  40  min  döyüşçü  düşür,  bu  isə  alban  qoşununun  miqdarı 

haqqında Plutarxın birinci məlumatı ilə düz gəlir. Beləliklə, görünür ki, alban qoşunu 

Strabona görə 82 min (60 min piyada  və 22 min süvari), Plutarxa görə bir halda 72 

min  (60  min  piyada  və  yalnız  12  min  süvari),  başqa  bir  halda  40  min,  Apiana  görə 

təqribən 40 min döyüşçüdən ibarət idi. Eramızdan əvvəl 64-cü ildə alban qoşunlarının 

romalılarla  ilk  toqquşması  Plutarx  və  Dion  Kassi  tərəfindən  təsvir  edilmişdi.  Bu 

toqquşma  eramızın  35-ci  ilində  parfiyalılara  qarşı  yönəldilmiş  hərbi  əməliyyatla 

əlaqədar Korneli Tasit tərəfindən də xatırladılır. 

Antik Albaniyanın qoşunu və hərbi işi haqqında bütün bu məlumatlar süvari və 

piyada  döyüşçülərin  çox  olmasından,  hücum  və  müdafiə  silahından,  habelə  alban 

qoşununun hərbi əməliyyatlardakı strategiyasından və taktikasından danışmağa imkan 

verir. 

 

 

---

328 

 

XV F Ə S İ L 

 

ANTĠK ALBANĠYANIN SĠYASĠ HƏYATI 

 

Eramızdan  əvvəl  IV-II  əsrlərdə  Albaniyanın  siyasi  həyatı,  Albaniya 

dövlətinin meydana gəlməsi. Yazılı qaynaqlar göstərir ki, Əhəmənilərin hakimiyyəti 

Qafqaz  silsiləsinə  qədər  uzanan  bir  ərazini  əhatə  edirdi.  Lakin  Zaqafqaziya,  o 

cümlədən  Şimali  Azərbaycan  sakinlərinin  Əhəmənilərdən  asılılığının  demək  olar 

yalnız  adı  vardı;  yoxsa  nə  ilə  izah  etmək  olar  ki,  məsələn,  kadusilər,  albanlar  və 

sakasenlər  Makedoniyalı  Aleksandrın  qoşunlarına  qarşı  farsların  müharibəsində  İran 

təbəələri  kimi  deyil,  Mada  satrapı  Atropatın  müttəfiqləri  kimi  çıxış  etmişdilər. 

Bununla  birlikdə  Əhəmənilərin  hökmranlığı  alban  tayfalarının  siyasi  həyata 

qoşulmasına,  onlarda  sinifli  cəmiyyətin  və  dövlətin  meydana  gəlməsi  proseslərinin 

intensivləşməsinə  səbəb  olmaya  bilməzdi.  Güman  etmək  olar  ki,  ilk  vaxtlarda 

Kaspisahili  tayfaların,  o  cümlədən  albanların  xeyli  hissəsi  ümumi  bir  ad  -"kaspilər" 

adını  daşımışdır.  Əgər  belədirsə,  Hellada  üzərinə  gedən  Kserks  qoşunlarının 

tərkibində  adları  çəkilən  "kaspilər"  sırasında,  ola  bilsin,  albanlar  da  varmış. 

Albanların siyasət meydanına eramızdan əvvəl IV əsrin son sülsündən gec olmayaraq 

çıxması  şübhə  doğurmur.  Artıq  eramızdan  əvvəl  III  əsrin  başlanğıcında  Kaspi 

sahillərini  gəzən  Patrokl  başqa  tayfalar  sırasında  albanların  da  adını  çəkmişdi  - 

Strabonun albanlardan danışanda Patrokla istinad etməsi də bunu təsdiqləyir. Arrianın 

əsərindən  aydın  olur  ki,  yunanlar  düşmənlə  üz-üzə  gələndə  albanları  (silah  və 

geyimlərindən)  dərhal  tanımışdılar.  Farslar  öz  tarixinin  böhranlı  anında  albanların 

qoşununu  Əhəmənilər  ordusunun  sıralarının  mərkəzində,  İran  şahının  və  onun 

qvardiyasının  yaxın  əhatəsində  yerləşdirmişdilər.  Albanları  madalılar  da,  farslar  da 

tanıyırdılar. 

Arxeoloji  tədqiqat  nəticələrindən  göründüyü  kimi,  Albaniya  əhalisinin 

hellinizm  dünyası  ölkələri  ilə  ticarət  və  mədəni  əlaqələrinin  yaradılması  bilavasitə 

Makedoniyalı Aleksandrın yürüşlərinin ardınca gələn dövrə aid edilməlidir. Bunu, hər 

şeydən  əvvəl,  tapılmış  sikkələr,  eləcə  də  arxeoloji  materiallardan  göründüyü  kimi, 

Albaniyada  sırf  yunanlara  məxsus  bir  adətin  olması  -  ölünün  ağzına  və  ya  başının 

altına sikkə qoyulması da aydın göstərir. 

Qafqaz Albaniyasına müxtəlif vaxtlarda soxulan tayfalar onun siyasi həyatında 

və  burada  cərəyan  edən  etnik  proseslərdə  müəyyən  rol  oynamışlar.  Onların  arasında 

skiflərdən  başqa  saklar  da  vardı,  saklar  vaxtilə  bir  vilayəti  işğal  etmişdilər  və  bu 

vilayətin  adı  "onların  adlarına  görə  Sakasena  qalmışdı"  [ S t r a b o n ] .   Saklar 

eramızdan  əvvəl  VII  əsrdə  Ön  Asiyanın  siyasi  hadisələrində  fəal  rol  oynayırdılar, 

onlar  (sakesinlər)  kadusilər  və  albanlar  ilə  birlikdə  eramızdan  əvvəl  IV  əsrin  son 

---

329 

 

sülsündə  farsların Makedoniyalı  Aleksandrın qoşunlarına  qarşı  müharibəsində  Mada 

satrapı Atropatın müttəfiqləri kimi iştirak edirdilər. 

Eramızdan  əvvəl  son  iki-üç  əsrdə  Şimali  Azərbaycan  sakinləri  şimaldan 

soxulan  massaget  -  sarmat  tayfaları  ilə  üz-üzə  gəlməli  oldular,  bir  qədər  sonra  bu 

tayfalar Kaspi sahil zolağının bir hissəsində Mazkut (Massaget) çarlığı yaratdılar. 

Eramızdan əvvəl son əsrlərdə yuxarı aorslar deyilən sarmat-massaget mənşəli 

tayfalar  Şimali  Azərbaycan  və  Cənubi  Dağıstanın  alban  tayfalarının  həyatında 

müəyyən rol oynayırdılar. 

Göstərilən  dövrdə  aorslar  Kaspisahili  şimal-qərb  vilayətləri  üzərində 

hökmranlıq  edən  ən  güclü  birlik  idi.  Eramızdan  əvvəl  son  iki-üç  əsrdə  onlar  Ön 

Asiyadan gələn, Albaniyadan keçərək Şimali Qafqaza və daha uzaqlara gedən ticarət 

yolunu  əllərində  saxlayırdılar.  Onlar,  Strabonun  dediyinə  görə,  "Kaspi  dənizi 

sahillərinin böyük bir hissəsinin sahibi idilər... ermənilərdən və midiyalılardan hind və 

Babil malları alır, dəvə karvanları ilə daşıyıb satırdılar". 

Orta  Dağıstan  vilayətlərinin  hansı  yerlərindəsə,  "udi  tayfasından...  yuxarıda" 

yaşayan  utidorslara,  görünür,  udilər  ilə  aorsların  qarışması  nəticəsində  əmələ  gələn 

alban-sarmat  tayfası kimi baxmaq lazımdır. Lakin ola bilər ki, "utidorslar" "uti (udi) 

aorsları" deməkdir, yəni udilər arasında yaşayan aorslardır (müqayisə et: lyko-syroi - 

"likiya  suriyalıları",  celto-ligures  -  "kelt  liqurları",  celto-sythae  -  "kelt  skiflər"  və 

başqaları). 

Böyük  Dəhnə  kəndinin  (Şəki  rayonu)  yaxınlığında  aşkara  çıxarılmış  yunan 

kitabəsində  ( I -II   əsrlər)  Evnon  adına  rast  gəlinir.  Bu  adı  I  əsrdə  aors 

hökmdarlarından biri daşımışdır. 

Antik  dövrdə  Şimali  Azərbaycan  vilayətlərində  yaşayan  tayfalarda  dövlətin 

sosial  institut  kimi  meydana  gəlməsi  məsələsi  indiyədək  izah  edilməmiş  qalır.  Daha 

sonralara  aid  mənbələrdə  olan  cüzi  məlumat  belə  hesab  etməyə  imkan  verir  ki, 

eramızdan  əvvəl  I  əsrdə  Albaniyada  dövlət  artıq  mövcud  idi.  Arxeoloji  materiallar 

antik  Albaniyada  sinfi  bölgünün  olduğunu  göstərməklə  bu  məsələnin  həllinə  kömək 

edir,  sinfi  bölgü  isə,  məlum  olduğu  kimi,  dövlət  qurumunun  meydana  gəlməsi  üçün 

zəruri  ilkin  şərtdir.  Arxeologiya  məlumatı  eramızdan  əvvəl  I  minilliyin  ikinci 

yarısında Albaniyanı xeyli inkişaf etmiş oturaq əkinçi-maldar təsərrüfatına malik olan 

bir  ölkə  kimi  təsvir  edir.  Albaniyada  suvarma  əkinçiliyi  vardı  və  o,  yalnız  təbii 

suvarmaya  deyil,  həm  də  geniş  qol-budaq  atmış  irriqasiya  qurğularına  əsaslanırdı; 

belə  irriqasiya  qurğularının  olması  nəzərdən  keçirilən  dövrdə  Albaniyada  əməyin 

məqsədyönlü  təşkilindən  xəbər  verir.  Bütün  bunlar,  əlbəttə,  müəyyən  zor  aparatı 

olmadan mümkün deyildi. 

Həmin  materiallar  eramızdan  əvvəl  son  əsrlərdə  və  eramızın  ilk  əsrlərində 

alban cəmiyyətində nəinki çox dərin əmlak təbəqələşməsi baş verdiyini bariz şəkildə 

---