39
düzünün bir qismini, Gəncə-Qazax düzünü, Boz dağı, Ceyrançölü və Acınohur
öndağlığın cənub-qərbdəki ucqar hissəsini əhatə edir.
Yuxarıda adları çəkilən hər iki iqlim daxilində qarlı günlərin sayı 20 günə
qədər olduğundan və həmin müddətdə qarın qalınlığı 10 santimetrdən artıq
olmadığından bu ərazilər yüksək məhsuldarlığa malik olan qış otlaqlarıdır.
Bu ərazidə iyulun orta aylıq temperaturu 27°C-dən yüksək olduğundan
pambıqçılıq, bağçılıq, üzümçülük, taxılçılıq geniş yer tutur. Kiçik Qafqazın dağətəyi
və qismən orta dağlıq hissəsində, eləcə də Acınohur öndağlığında və Qanıx-Əyriçay
çökəkliyi daxilində qışı quraq keçən mülayim isti iqlim mövcuddur. Kiçik Qafqazın
və eləcə də cənub-şərqi Qafqazın şimal yamacının orta dağlıq ərazisində qışı quraq
keçən soyuq iqlim hökm sürür. Böyük Qafqazın cənub yamacının alçaq hissəsi üçün
yağıntısı demək olar ki, bərabər paylanmış mülayim-isti, orta dağlıq ərazi üçün isə
qışı rütubətli keçən soyuq iqlim mövcuddur.
Talış dağlarında və Lənkəran ovalığında əsasən yayı quraq keçən mülayim-isti
iqlim vardır.
Azərbaycanda rütubətli subtropik bitkilər (çay, limon, portağal, feyxoa və s.)
bu iqlim tipinin əhatə etdiyi Lənkəran ovalığı və ona qovuşan alçaq dağlıq ərazinin
şərq yamacında geniş yayılmışdır. Talış dağlarının alçaq dağlığı ilə orta dağlığın
qovuşduğu dar bir zolaqda yağıntısı demək olar ki, bərabər paylanmış mülayim-isti
iqlim yaranmışdır.
Naxçıvan MR-in və Cənubi Azərbaycanın dağarası çökəkliklərində yayı quraq
keçən soyuq yarımsəhra və quruçöl iqlimi hakimdir. Kontinental iqlimə malik olan bu
iqlim tipi daxilində illik mütləq minimum temperatur -32°C, illik mütləq maksimum
temperatur isə +43°C olur. Hər iki ərazinin orta və yüksək dağlıq hissəsində yayı
quraq keçən soyuq iqlim tipi mövcuddur. Bu iqlim şəraitində istər Naxçıvan MR,
istərsə də Cənubi Azərbaycan ərazisində meşə örtüyü çox məhdud yaranmış və əsasən
yox dərəcəsindədir. Dağ yamaclarının meşədən məhrum olması ariddenudasiya
proseslərinin güclənməsinə, eroziyanın intensiv getməsinə, sellərin tez-tez baş
verməsinə səbəb olur. Bu iqlim tipinə daxil olan ərazilərdə yay otlaqları az
məhsuldardır.
Azərbaycanın mütləq yüksəkliyi 2600-2800 metrdən artıq olan yüksək dağlıq
əraziləri üçün soyuq və tundra tipli iqlim xasdır. Belə iqlimi olan ərazilərdə qismən
daimi buzlaqlar və yayda əriməyən qar talaları müşahidə edilir.
Azərbaycanın ən iri çayları Kür və Arazdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan çayları
dağ çaylarıdır. Onlar əsasən ilin soyuq yarısı çoxsulu, isti yarısı isə azsulu olur. Bu da
qismən quraq iqlimə malik olan dağarası çökəkliklərdə, dağ ətəklərində, düzənlik və
ovalıqlarda suvarma əkinçiliyi üçün ciddi maneə törədir. Buna görə də tarixən ən
intensiv əkinçilik və bağçılıq çay dərələri, çay yataqları boyu və çayların dağlıq
ərazilərdən düzənliyə qovuşduğu zolaqlarda yaranmışdı.
40
Atmosfer yağıntılarının miqdarının paylanma dərəcəsindən və səthə çıxan
yeraltı suların həcmindən asılı olaraq Azərbaycanda axımın paylanması müxtəlifdir.
Azərbaycan Respublikasının orta və yüksək dağlıq hissələri axın zonasına (35
l/san/kv.km) aiddir. Cənubi Azərbaycanın eyni yüksəkliyi olan dağlarının ərazisi isə
orta axın zonasına (25-5 l/san./kv.km) daxildir. Alçaq dağlıq, düzənlik və dağlararası
çökəkliklərdə isə zəif axım (5-1 l/san./kv.km) bəzən ondan da az üstünlük təşkil edir.
Atmosfer yağıntıları ərazi üzrə bərabər paylanmamışdır. Əgər Azərbaycan
Respublikasının Astara rayonunda illik yağıntının miqdarı 1800 mm-dən artıqdırsa
1
,
Qobustanın cənub-şərq hissəsində illik yağıntıların miqdarı 150
mm-dir.
Mülayim iqlim qurşağın orta illik yağıntılarının miqdarı 200 mm-dən az olan
ərazilərində tipik səhra, 200-400 mm olan ərazilərində tipik yarımsəhra, 400-500 mm
olan ərazilərində isə rütubətli dağ çölləri və alçaq dağlıq arid meşələri inkişaf
etmişdir. İllik yağıntının 600-1400 mm-ə çatdığı ərazilərdə meşə örtüyü vardır.
Yüksək dağlıq çəmənliklərində orta illik yağıntıların miqdarı 600 mm-dən 900 mm-ə
qədərdir.
Əlverişli relyef şəraiti olan dağlıq ərazilərdə yağan şıdırğı yağış güclü sellərin
yaranmasına səbəb olur. Azərbaycan ərazisində ilin isti yarısında düşən dolu, əsən
isti-quru küləklər (qara yel ve ağ yel), quraqlıq təsərrüfata böyük ziyan vurur.
Azərbaycan Respublikasının ən iri çayları Kür, Araz, Samur, Tərtər,
Naxçıvançay və başqalarıdır. Cənubi Azərbaycanda Qarasu, Hacılar, Sərdərirud,
Qazançay (Ağçay), Zərrinərud, Zulaçay, Nazlıçay və başqa çaylar vardır.
Azərbaycanın çayları ilin soyuq aylarında əsasən yağış və qrunt suları, ilin isti
vaxtlarında isə qrunt, yağış və qar suları ilə qidalanır.
Urmiya gölünün sahəsi 5900 kvadrat kilometr, onun sutoplayıcı hövzəsinin
ümumi sahəsi isə 50 min kvadrat kilometrdir. Gölün səviyyəsi 125 m mütləq
yüksəklikdədir. Onun uzunluğu 140 km, maksimal eni 40 kilometrdir. Gölün dərinliyi
şimal hissədə 6 m-ə, cənubda isə 15 m-ə çatır. Payız və yaz fəsillərində yağışların
yağması ilə əlaqədar olaraq onun səviyyəsi qalxır, yayda isə əksinə, su səthindən
intensiv buxarlanmanın getməsi sayəsində kəskin enir.
Hövzə yüksək minerallaşmaya (220
0
/
00
) malikdir. Lakin göldə xərçəngəbənzər
canlılar vardır.
Yüksək dağlıq ərazilərdə dağ-çəmən torpaqları inkişaf etmişdir. Dağlıq tundra
iqlimi şəraitində (5000 m-dən yüksəklikdə) dağ-çəmən torflu torpaqlar formalaşır.
Sıra dağların suayırıcı sahəsi boyunca yay otlaqları kimi istifadə edilən dağ
çəmənlikləri geniş sahəni tutur.
1
1959-cu ildə Astara rayonunun Gəgiran məntəqəsində yağıntının miqdarı 2767
mm-ə çatmışdı.