59
üçün zəmin hazırladı: 30-35 min il bundan əvvəl müasir fiziki tipə malik olan insan
meydana gəldi. Beləliklə, aşel mərhələsinin ikinci yarısının materialı Azıx
sakinlərinin mənəvi həyatındakı əhəmiyyətli uğurlardan danışmaq imkanı yaradır.
Ayı kəllələrinin yığıldığı xəlvətxana - gizli yer (kəllələrdən birinin üzərində
xüsusi çərtmələr vardır), qədim yaşayış yeri və ocaq Aşel dövrünün ikinci yarısına aid
olan təbəqədə aşkar edilmiş, hələ xeyli müddət ərzində müxtəlif fərziyyələrin irəli
sürülməsinə imkan verəcək ən mühüm kəşflərdir.
Azıx mağarasının nəzərdən keçirilən dövrə aid olan təbəqəsində müxtəlif
quruluşlu ocaqların bir çox qalıqları aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar qəti şəkildə təsdiq
edir ki, od azıxantropun həyatına qəti surətdə daxil olmuşdur.
Mağara ayılarından birinin Azıx mağarasının xüsusi, gizli bir guşəsində
mühafizə olunmuş kəlləsi təsdiq edir ki, 300 min il bundan öncə say və hesablama
azıxantropa məlum idi. Bu kəllə üzərində mişarabənzər, daş əşya ilə xüsusi olaraq bir
sırada paralel şəkildə 7, yuxarıda isə çəpəki şəkildə 1 çərtmə edilmişdir. Bu halda
hesablamanın vahidləri bizim qarşımızdadır. Yeri gəlmişkən, oykumenanın bir sıra
bölgələrindən aşkar edilmiş qrafikada əks olunmuş nişanlı qurmaların bizə məlum
olan on erkən nümunələri məhz aşel dövrünün ikinci yarısına - təxminən 300 min il
bundan əvvələ aiddir. Fransanın cənubundakı II Peş de l'Aze (Dordon) adlı yaşayış
yerindən tapılmış öküz qabırğasının fraqmenti və Türingiyanın Biltsinisleben adlı
yerindən aşkar edilmiş 2 böyük olmayan sümük bu cür nümunələrdir.
Tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti bu cür çərtmələri insanın öz fikirlərini təsvir
etməyinin və qeydə almağının ilkin cəhdlərinin, xüsusilə əvvəllər məlum olmayan
ünsiyyət üsulu kimi ilkin qrafikanın yaranmasının təsdiqi kimi qəbul edir. Bu
prosesdə informasiya bu və ya digər cisimlər üzərində qeydə alınmağa başlanmışdı.
Lakin güman etmək olar ki, bu işarələr yalnız hesablama vahidləri deyildilər. Bəzi
tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, burada təşəkkül tapmaqda olan nitqin qrafik
cəhətdən qeydə alınmasının, yazıdan əvvəlki tarixi mərhələ ilə müəyyən əlaqəsi olan
ilkin təcrübələrinin göz qarşısında olduğuna yəqinlik hasil etmək olar.
Bu barədə danışarkən K.Marksın mühüm nəzəri nəticələrini xatırlamaq
lazımdır: "Məlumdur ki, hissiyyatla təfəkkür arasında tərəddüd edən əqlin ilk nəzəri
fəaliyyəti hesablama idi". K.Marks hesab edirdi ki, "hesablamaq üçün yalnız
hesablanacaq əşyalara malik olmaq deyil, bu əşyaların nəzərdən keçirilməsi zamanı
artıq onların sayından başqa bütün digər keyfiyyətlərini sərf-nəzər etmək
qabiliyyətinə də malik olmaq lazım idi, bu qabiliyyət isə təcrübəyə əsaslanan,
uzunmüddətli tarixi inkişafın nəticəsidir".
Azıx mağarasında aşkar olunmuş ayı kəlləsinin üzərində bir neçə çərtmə
edilmişdir. Həmin çərtmələrdən 7-si paralel şəkildədir. Bir çox tayfalarda və xalqlarda
7 rəqəmi məşhurdur, "ecazkar"dır... Daha erkən tarixi dövrlərdən Qədim Şərqə, antik
dünyaya və hətta orta əsrlərədək 7 rəqəmi insanların fikrində Zaman, Məkan, Kosmos
60
haqqındakı təsəvvürlərlə əlaqədar olaraq xüsusi yer tutmuşdur. Biz bununla bağlı
olaraq şumerlərin məşhur "yeddiliyini" yada sala bilərik. Şumerlər 7 rəqəmi ilə Kainat
haqqında ideyanı da ifadə edirdilər. Məşhur Şumer zikkuratının 7 pilləsi, 7 "planetə",
həftənin 7 gününə, 7 böyük tanrıya, 7 küləyə, yeraltı səltənətin 7 darvazasına və s.
uyğun gəlirdi. Deyilənlərlə bağlı olaraq hindlilərdə Kainatın 7 sferini, insanda
mövcud olan 7 fəal başlanğıcı, Ruhun və Materiyanın 7 qütbünü və s. xatırlamaq olar.
Dünyanın Allah tərəfindən 7 gün ərzində yaradılması, Bibliyadakı 7 günlük
umumdünya subasmaları, bir çox tayfaların və xalqların miflərində, əfsanələrində,
nağıllarında, astroloqların, kimyagərlərin əsərlərində xatırlanan məşhur "yeddiliklər"
və s. də bu qəbildəndir.
"Yeddiliyin" ecazkar xarakteri insan psixikasının fundamental sabitliyi ilə, əməli
yaddaşın, diqqətin, mütləqqiyyətlərin həcminin hədli mənaları ilə bağlıdır. İnsan
haqqındakı müxtəlif elmlərin bir çox məlumatları təsdiq edir ki, insan psixikasının
"buraxıcılıq qabiliyyəti" 7 birölçülü vahidlə məhdudlaşmışdır.
Bu yaxınlarda Ayın müşahidəsi, onun fazalarından birindən zamanın (7 günün)
ayrılması əsasında paleolit dövründə "7 ritmi"-nin, sonra isə "ecazkar yeddiliyin"
yaranması haqqında fərziyyə irəli sürülmüşdür.
Ay gözlə yaxşı müşahidə olunan, Yerə ən yaxın səma cismidir. O, Yer ətrafında
dövri surətdə təkrar olunan hərəkəti zamanı görünüşü etibarilə mühüm dəyişikliklərə
məruz qalır. Ayın görünüşünün dəyişməsinin sərhədləri yaxşı nəzərə çarpır və düşünən
varlığın diqqətini özünə cəlb etməli idi. Yeni Ayın çıxmasından sonra Ayın birinci
dörddə biri təxminən 7 gündən sonra aşkara çıxır, onun ikinci dörddə biri isə təxminən
14 gündən sonra zahirə çıxır və s.
Ayının kəlləsində çərtilmiş yeddilik azıxantropun bir çox yüzminilliklər
bundan öncə qədim kosmologiyanın beşiyi başında durduğunu təsdiq etmirmi?!
Lakin şübhəsizdir ki, ayı kəlləsi üzərində olan, ritm hissini nəzərə çatdıran çərtmələr
həm də Azıx insanının təsviri incəsənət fəaliyyətinin nümunələrindən biridir. Bu çərtmələr
Aşağı Paleolit dövrünün insanında nəinki ilkin hesablama əməliyyatlarının, habelə
incəsənətin başlanğıcının meydana gəldiyini təsdiq edir. Qeyd-şərtsiz təsdiq etmək olar ki,
bu, incəsənətin yaranmasına və mücərrəd təsəvvürlərin məntiqinə doğru həlledici addım
idi.
Beləliklə, Aşağı Paleolit dövründə hesablama haqqında məsələ incəsənətin
yaranması və ilkin məzmunu problemləri ilə bilavasitə əlaqədardır: bu, halda söhbət ilk
rəssamların şüurunun mücərrədləşdirmə fəaliyyətinin səviyyəsi haqqında gedir.
,
:
Hazırda artıq Aşağı Paleolit dövründə bədii yaradıcılığın yetişməkdə olduğu
haqqında fikir şübhə doğurmur. Azıxda aşkar edilmiş material bunun daha bir
təsdiqidir.
Azıx mağarasında 4 ayı kəlləsinin saxlandığı xüsusi, gizli guşənin olması faktı
fövqəladə dərəcədə maraqlıdır. Müxtəlif heyvan kəllələrinin xüsusi şəkildə qoyulduğu