TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

67 

 

Anazağadan əldə edilən oxun çubuğunu hamarlayıcı alət qırığı üzərində heyvan (keçi 

və  ceyran)  təsviri  vardır.  Bu  tip  alətlər  başqa  ərazilərin  mezolit  və  neolit 

düşərgələrindən də məlumdur. 

Qobustanın  çaxmaq  daşı  qəlpələrindən  hazırlanmış  Mezolit    dövrü  ox  ucları 

səlis formaya malik deyillər. 

Mezolit  və  Neolit  dövründə    çaydaşılarından    əsasən  zərb  alətləri,  sürtgəclər, 

tor  üçün  pərsəng  daşı,  dişəkləyicilər,  kərkivari    alətlər  hazırlanırdı.  Qobustanda 

çaydaşından  alətlər  ağac,  doğmada  və  ağac  işləmədə,  ilik  çıxarmaq  üçün  sümük 

sındırmada,  qayalarda  şəkil  döymədə  və  s.  işlənirdi.  Yabanı  bitki  dənləri  və  yeməli 

kökləri  əzmək  üçün  daş  sürtgəclərdən  istifadə  edilirdi.  İlkin  qəlpələr  bıçaq,  xırda 

çaylaq daşları isə dişəkləyici alət kimi işlədilmişdir. 

Qobustanın  Mezolit  dövrü  ovçularının  əsas  silahı  yay  və  ox  idi.  Öz  dövrünə 

görə  bu  mürəkkəb  silah  ət  məhsulu  əldə  etməyə  imkan  yaradırdı.  Bununla  əlaqədar 

xüsusi  ilə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Qobustanda  ən  qədim  rəsmlər  yay  və  oxla 

silahlanmış, təbii böyüklükdə, siluetşəkilli adam təsviridir. Çoxlu kişi və tək-tək qadın 

təsvirlərinin  yay-oxla  silahlı  verilməsi,  kompozisiyasının  sabitliyi  Mezolit  dövründə 

bu  tip  alətlərdən  Qobustanda  geniş  istifadə  olunduğunu  göstərir.  Qobustanda  oxlar 

əsasən  yığma  idi,  yəni  oxun  ağac  hissəsinin  ucuna  çaxmaq  daşından  iti  ucluq 

bərkidilirdi. Kəsiyi dairəvi şişuclu sümük ox uclarından da istifadə edilirdi. Böyükdaş 

dağı  zirvəsinin  cənub-qərb  hissəsində  saxlanmış  daş  hasar  qalığı  Mezolit  dövründə 

Qobustanda  təbii  və  süni  tələ  və  sürək  üsulu  ilə  də  ov  edildiyini  göstərir.  Kiçikdaş 

dağında 58 №-li qaya üzərindəki şəkil isə ovçuluqda tələdən də istifadə olunduğuna 

şahidlik edir. 

Qobustanda  əsas  ov  obyekti  qulan  və  ceyran  olmuşdur.  Mezolit  dövrü 

təsərrüfatının  əsas  sahələrindən  birini  balıqçılıq  təşkil  edirdi.  Bu  dövrdə  balıqçı  toru 

və  balıqtutan  qarmaqlar  meydana  gəlir,  ağacdan  qayıq  və  qayıq  kürəkləri  hazırlanır. 

Qobustan  qayalarında  içərisində  adam,  bəzən  də  burun  hissəsində  günəş  şəkli 

çəkilmiş  qayıq  təsvirlərinə  rast  gəlmək  olur.  Üzərində  qayıq  rəsmi  çəkilmiş  daşlar 

qazıntılar zamanı, o cümlədən Firuz düşərgəsinin mədəni təbəqəsindən də tapılmışdır. 

Qayalarda  balıq  və  balıq  toru  təsvirləri,  qazıntılardan  tor  üçün  ağırlıq  daşı,  balıq  və 

suiti  sümüklərinin  tapılması  Qobustanda  bu  dövrdə  balıqçılığın  inkişafını  aydın  əks 

etdirir. Qobustan düşərgələrinin sakinləri tordan və  mizraqdan istifadə edərək, balıq, 

hətta nərə balığı ovlayırdı. 

Qobustanın  Mezolit  dövrü  sakinlərinin  təsərrüfatında  ovçuluq  və  balıqçılıqla 

yanaşı, yığıcılıq az əhəmiyyət daşımırdı. Onlar ərazidə bitən göy-göyərti, göbələk, yer 

fındığı, yabanı bitkiləri yığırdılar. Bitki kökləri ağac və daşdan olan yerqazan alətlər 

vasitəsilə çıxarılır, dənli bitkilər isə yığma bıçaqlarla yığılırdı. 

Beləliklə,  aydın  olur  ki,  Mezolit  dövründə  qədim  qobustanlılar  ovçuluq, 

balıqçılıq və yığıcılıqla məşğul olurdu. 

---

68 

 

Hələlik  Qobustanda  və  bütün  Azərbaycanda  Mezolit  dövrü  üçün  istehsaledici 

təsərrüfatın (əkinçilik və maldarlıq) elementlərinin inkişafını göstərən inandırıcı dəlil 

əldə edilməmişdir. Ancaq ola bilsin ki, Qobustanda mezolitin sonundan bəzi heyvan 

növləri əhliləşməyə və dənli bitkilər mədəniləşməyə başlamışdır. 

Eramızdan əvvəl XIII-X minilliklərdə, yəni Mezolit dövründə Zaqafqaziya ilə 

yanaşı,  Zaqros  ərazisində  artıq  ev  şəraitinə  uyğunlaşdırılmış  heyvanların  olduğu  və 

dənli  taxıl  bitkilərinin  mədəniləşdirilməyə  başlandığı  məlumdur.  Ovçuluğun 

inkişafında uzaqvuran silahların tətbiqi əhalinin ət ərzağı ilə təminatında  mühüm rol 

oynayırdı.  Qəbilənin  təsərrüfat  həyatında  və  icmanın  sosial  quruluşunda  başlanan 

dəyişikliklər  heyvanların  əhliləşdirilməsinə  də  təkan  verir,  təsərrüfatçılığın  ayrı-ayrı 

sahələrinin əsası qoyulurdu. 

Firuz düşərgəsində son mezolit təbəqəsində  kütləvi dəfnlə  əlaqədar on böyük 

və  bir  uşaq  skeletinin  qalıqlarının  aşkarı  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.  Buradan  külli 

miqdarda  qəbir  avadanlığı,  əsasən  bəzək  əşyaları  və  müxtəlif  alətlər  əldə  edilmişdir. 

Tapılan  alətlər  ölənlərin  məşğuliyyəti  ilə  əlaqədardır.  Bütün  ölənlərin  bəzəklərində 

daş  muncuqlar  olduğu  halda,  bəzi  skeletlərin  yanında  xüsusi  bəzək  əşyaları  -  çöl 

donuzunun  qılınc  dişindən  asmalar,  orjinal  formalı  kiçik  çaydaşından  amuletlər, 

sümükdən  balıqçılıq  toru  toxumaq  və  balıq  vurmaq  üçün  alətlər,  mərmərləşmiş 

daşdan  deşikli  zərb  alətləri  də  tapılmışdır.  Ölülərin  dolixokran  və  braxikran 

antropoloji tipə mənsub olduğu müəyyən edilmişdir. 

Neolit  dövrünün  əkinçi-maldar  qəbilələri.  Əmək  alətləri.  Keramika. 

Eramızdan  əvvəl  VIII  minilliyin  sonundan  mezoliti  əvəz  edən  Neolit  dövrü 

Zaqafqaziyada  VI  minilliyin  ortalarına  qədər  davam  edir.  Bəşər  tarixində 

istehsaledici,  əkinçi-maldar  təsərrüfatına  keçidin  başa  çatması  ilə  nəticələnən  bu 

dönüş  mərhələsi  "neolit  inqilabı"  adı  altında  məlumdur.  Neolit  dövründə  keramika 

icad olunur, möhrə evlər bina edilir, ilkin əkinçi məskənləri meydana gəlir. 

İqtisadiyyatın  yeni  forması  olan  əkinçilik  və  maldarlıq  bir  tərəfdən, 

istehsaledici  təsərrüfata  yiyələnmiş  qəbilələrin  geri  qalmış  qəbilələrə  təsiri,  digər 

tərəfdən isə əkinçi qəbilələrinin özlərinin yeni ərazilərə köçməsi yolu ilə yayılırdı. 

O  vaxtlardan  Ön  Asiyanın  bir  çox  vilayət  və  rayonları,  o  cümlədən  Cənubi 

Azərbaycanda  tamam  məskunlaşma  başlayır.  Məhz  bu  dövrdən  (VII-VI 

minilliklərdən  gec  olmayaraq)  burada  anbarı,  ocağı,  həyət  sahəsi  və  möhrədən 

birotaqlı evləri olan yaşayış yerləri yaranır. İlk əkinçi məskənlərinin qalıqları Cənubi 

Azərbaycanda  Urmiya  gölü  hövzəsində  Həsənli,  Hacı  Firuz,  Yanıqtəpə  və  s.  kimi 

qədim yaşayış yerləri və qonşu Zaqros ərazisində məlumdur. 

Şimali Azərbaycanda Neolit dövrü qalıqları Qobustandakı Anazağa, Kənizə və 

Ovçularzağası düşərgələrindən məlumdur. Onların mədəni təbəqələrindən çaxmaq və 

çaydaşından  hazırlanmış,  erkən  neolit  dövrünə  aid  gəzli  lövhələr,  həndəsi  formalı 

alətlər, hamarlayıcılar, zərb alətləri və toxavari alətlər əldə edilmişdir. 

---