TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 3,9 Mb.
|
90
Qafqazda mis-tunc metallurgiyasının yaranmasında və inkişafında Ön Asiya ölkələrinin, görünür, müəyyən təsiri olmuşdur. Lakin Kür-Araz mədəniyyəti dövründə Qafqaz Avrasiyada müstəqil və mühüm metal istehsalı mərkəzlərindən birinə çevrilir. Metal əşyaların spektral tədqiqi, onların əksər halda mis-mərgmüş tərkibli olduğunu göstərmişdir. Qədim ustalar şüurlu surətdə əşyaların daşıyacağı məqsəddən asılı olaraq, onların tərkibinə müxtəlif miqdarda mərgmüş qatırdılar. İş burasındadır ki, misin əridilməsi üçün yüksək (1083°) istilik tələb olunur, başqa metalın (mərgmüş, qalay, nikel və s.) qatışığı olduqda ərimə dərəcəsi azalır, metalişləmə ilə əlaqədar görülən işlər bir qədər yüngülləşir. Qədim ustalar bu biliyi mənimsədikdən sonra tuncun başqa xassəsini də müəyyənləşdirirlər. Yəni tunc misdən bərkdir və az istilikdə (700°) əriyir. Eyni zamanda müəyyən olunur ki, tərkibinə çox mərgmüş qatılmış əşyalar kövrək olur. Kənd təsərrüfatında istifadə məqsədilə hazırlanan metal alətlərdə, həm də İlk Tunc dövrü abidələrindəki silahlarda az mərgmüş (4-5 faizə qədər) qatışığının olması məhz bununla izah olunur. Azərbaycanda erkən dövr metal sənayesinin öyrənilmə tarixində Babadərviş yaşayış yerində tədqiq edilmiş misəritmə kürə qalıqları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kürələrin yalnız aşağı hissələri qalmışdır. Görünür, kürələrin kifayət qədər mükəmməl quruluşu olmuşdur. Bunu kürədəki külçələr və tapılan körük ucluqları aydın sübut edir. Kürələrin birində tullantı şəklində istehsal çıxarı və mis külçəsinin parçası tapılmışdır. Babadərvişdə bundan əlavə metal əşyalar, həm də metal əridib tökməkdə istifadə edilən təknəyəbənzər gil qəlibin yarı hissəsi əldə edilmişdir. Bu tapıntılar ilk tunc dövrü Babadərviş yaşayış yerində metal istehsalı ilə əlaqədar bütün prosesin qaydaya salındığını sübut edir. Metaləritmə sənətkarlığı Kültəpə, Qaraköpəktəpə, Şortəpə, Mişarçay, Göytəpə, Yanıqtəpə və başqa ilk tunc dövrü yaşayış yerlərində də mövcud olmuşdur. Yaşayış yerlərində mövcud olan metaləritmə emalatxanaları metal istehsalının başqa istehsal növlərindən ayrıldığını göstərir. Emalatxanalar bütün icmanı təmin edirdi, onlarda ustaların başçılığı altında bir qrup adam çalışırdı. Kür-Araz mədəniyyətinin geniş ərazisində, qismən də ondan xaricdə metal istehsalı məhsulunun oxşar nümunələrinin yayılmasını izafi məhsulun mübadiləsi və mədəni-iqtisadi əlaqələrlə izah etmək olar. Deməli, İlk Tunc dövründən başlayaraq Azərbaycanda və Zaqafqaziyada metal istehsalı və metal əşyaların hazırlanması sənətkarlığın mühüm sahələrindən birinə çevrilir. Filizin çıxarılması və əridilməsi, metalın tökülməsi, xüsusi qarışıqların tətbiqi, isti və soyuq döymə, əmək alətlərinin və silahların, bəzək əşyalarının çeşidlənməsi istehsalın bu sahəsinin səviyyəsini və onun ilk tunc dövrü əhalisinin həyatındakı rolunu əyani surətdə əks etdirir. Bu istehsal sahəsinin inkişafı ilə sənətkarlığın başqa növləri, məsələn, sümük və daşişləmə olduqca məhdudlaşır. Dəvəgözü daşının işlənməsi demək olar ki, öz əvvəlki əhəmiyyətini itirir, çaxmaq daşından indi əsasən oraq dişləri və ox ucları hazırlanırdı. Sümükdən hazırlanan 91
başlıca alət - biz özü də əvvəlki dövrə nisbətən az idi. İndi onu tuncdan hazırlanan daha möhkəm və etibarlı alətlər əvəz edir. Bu dövrün yerli metal istehsalı məmulatı içərisində ən mühüm alət küplü tunc baltalar oldu. Azərbaycanın İlk Tunc dövrü yaşayış yerlərinin demək olar ki, hər birindən belə balta qəliblərinin tapılmasına baxmayaraq, onların özünün hələ ki, üç ədədi məlumdur. Ağdam, Masallı və Dəvəçi rayonlarının hərəsində bir tunc balta tapılmışdır. Qafqazın İlk Tunc dövrü abidələrində küplü baltalardan başqa, yastı iskənəvari tunc baltalara da rast gəlinir. Astara rayonunda Telmankənd yaxınlığında bir kurqanda yastı tunc baltalar dəstəkli nizə ucluqları ilə birlikdə əldə edilmişdir. İki ədəd süngüvari nizədən biri I Kültəpədən, o biri Xaçbulaqdan məlumdur. Qafqazda ilk tunc dövründən başlayaraq geniş yayılan metal silah iki ağızlı yarpaqvari bıçaqlar - xəncərlər olmuşdur. Belə xəncərlərə Xaçınçay sahili və Xankəndi kurqanlarında, Yanıqtəpə və Kültəpə yaşayış yerlərinin mədəni təbəqələrində rast gəlinmişdir. Yerli metal istehsalı məmulatına Qaraköpəktəpə yaşayış yerindən tapılmış dördtilli biz, başı ilgəkli sancaq, barmaqcıq və s., Kültəpədən başı ilgəkli dörd sancaq, bıçaq parçası və s. aiddir. Kültəpə metal əşyaları içərisində Qafqazda ən qədim tunc oraq diqqəti xüsusi ilə cəlb edir. Beləliklə, müxtəlif məqsəd daşıyan metal məmulatı Azərbaycanda dövrün metalişləmə sənətkarlığı haqqında aydın təsəvvür yaradır. Sənətkarlıq sahələrindən arxeoloji materiallarla daha zəngin dulusçuluq təmsil olunmuşdur. Zaqafqaziyanın ilk tunc dövrü saxsı məmulatı o qədər mənalı və özünə məxsus əlamətlərə malikdir ki, o, Kür-Araz mədəniyyətini müəyyənləşdirən əsas amil rolunu oynayır. O, Eneolit dövrünün saxsı məmulatından keyfiyyətinə, texniki işlənməsinə və formaların müxtəlifliyinə görə fərqlənir. İlk Tunc dövrü abidələrində sözün əsil mənasında hələ gil qabların hazırlanması ilə əlaqədar istehsal ocaqları aşkar olunmamışdır. Çox güman ki, dulusçuluq emalatxanaları yaşayış yerlərindən kənarda yerləşmişdir. Mişarçay yaşayış yerində hələlik yeganə bir dulus kürəsi qalıqlarının abidənin qənşərində yerləşməsi bunu sübuta yetirir. Kürədə gildən sapand daşlarının bişirilməsi prosesi nə səbəbdən isə başa çatmamış, kürə bərk dağıdılmışdır. Kürədən qalan hissədə çoxlu yarıbişmiş gil sapand daşları və sönmüş sobanın qırmızı rəng almış divarından parçalar vardır. Kür-Araz mədəniyyətinin qab-qacağı bir qayda olaraq, əksər halda, qum qatışıqlı yaxşı yoğrulmuş gildən hazırlanırdı. Bəzi rayonlarda (Qəbələ, Xanlar, Xankəndi və b.) qabların hazırlanmasında torbalardan istifadə olunurdu. Torba qumla doldurulur, xaricdən istənilən formanı almaqla suvanır, qurudulduqdan sonra qum boşaldılır və bişirilirdi. Qabların belə üsulla hazırlanması İlk Tunc dövründə Qafqazın dulusçuluq sənətində geniş tətbiq olunurdu. Bəsit dulus çarxı əvvəldən məlum olsa da, bu dövrdə məhdud miqyasda işlədilir və hər yerdə tətbiq olunmurdu. Kür-Araz mədəniyyəti qablarının bəzi Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|