92
nümunələri o qədər nazik divarlıdır ki, dulus çarxında hazırlanma təəssüratı yaradır.
Qara şüyrəli belə qabların kiçik qırıqlarına, məsələn, Mişarçay yaşayış yerində rast
gəlinmişdir. Kiçik Qafqaz ərazisi abidələrinin qab-qacağı əksər halda qara, məharətlə
şüyrələnmiş üzə və çəhrayı astara malikdir. Burada qırmızı, boz bişməli qablar da az
deyil. Qaraköpəktəpə yaşayış yerində qaraşüyrəli qablar bozşüyrəlilərdən sonra
yaranır. Təbriz yaxınlığında Yanıqtəpədə hər iki qrupa eyni vaxtda rast gəlinir.
Mişarçay yaşayış yerində qırmızı rəngli qablar üstünlük təşkil edir.
Kür-Araz mədəniyyəti abidələrinin saxsı məmulatında ornament xüsusi maraq
doğurur. Burada qabarıq, basma və cızma üsulu ilə verilmiş cüt spirallara, konsentrik
dairələrə, rombvari, üçbucaqvari naxışlara, sxematik quş və heyvan rəsmlərinə və s.
təsadüf olunur. Zəngin ornamentik naxışlara malik qab-qacaq Babadərviş və
Yanıqtəpə yaşayış yerlərindən əldə edilmişdir. Babadərvişdə demək olar ki, Kür-Araz
saxsı məmulatında tətbiq olunan bütün bəzək vurma üsullarına və motivlərinə rast
gəlinir. Yanıqtəpə qablarında isə naxışlar bütünlüklə çərtmə üsulla yerinə yetirilnişdir.
Burada, Kür-Araz mədəniyyətinin başqa yaşayış yerlərində olduğu kimi, qabların
yuxarı hissəsi, bəzən də boğazları naxışla bəzənirdi.
Dulusçuluq sənətinin inkişaf səviyyəsi müxtəlif formalı kiçik miniatür
camlardan tutmuş taxıl saxlanan iri qablaradək özünü əyani surətdə göstərmir.
Səciyyəvi formalar çölmək, bardaq, xeyrə, parç, qazança və sairədən ibarətdir. Həmin
vaxtda yarımkürə qulplu gil qapaqların geniş istehsalı başlanır və Kür-Araz
mədəniyyətinin səciyyəvi əlamətlərindən birini təşkil edir.
Manqalların, müxtəlif sacayaqların hazırlanması da İlk Tunc dövrünün saxsı
məmulatı istehsalında xüsusi yer tutur. Bir çox başqa səciyyəvi əşyalar kimi onlar da
bu mədəniyyətin tənəzzülü ilə istifadədən çıxır.
Kür-Araz mədəniyyəti qəbilələrinin inkişaf etmiş sənət sahələrindən biri də
toxuculuq olmuşdur. Ona görə təəccüblü deyil ki, iribuynuzlu heyvanların
sümüyündən kəsilmiş və ortasından deşik açılmış iy başlıqlarına hər bir Kür-Araz
mədəniyyəti yaşayış yerində təsadüf olunur. İy başlıqlarını (iyrəcək) bəzən gildən və
daşdan düzəldirdilər. İlk tunc dövründə ipəyirmə sənətində iy başlıqları əsas alət
olmuşdur. Dövrün qablarında dəfələrlə parça izlərinə rast gəlinmişdir.
İlk tunc dövründə dülgərlik və dabbağlıq sənət sahələri də inkişaf edir. Adətən
bu sənət sahələrinin inkişafını işıqlandıracaq materiallar dövrümüzə gəlib çatmır,
buna görə də onlardan bəhs edərkən dolayı dəlillərdən istifadə edilir. Belə ki, dövrün
ağacişləmə sənəti barədə gildən təkər modelləri, evlərdə dirək quyuları, kurqan
qəbilələrində tir qalıqları və başqa bu kimi dəlillər təsəvvür yaradır. Əhalinin
məişətində dəri məmulatı geniş işlənirdi. Cənubi Azərbaycanda Yanıqtəpə evlərinin
birində aşkar olunan dəri qalıqları buna misaldır. Dəridən paltar, ayaqqabı, başqa
təsərrüfat və məişət avadanlığı hazırlanırdı.
93
Sənətkarlığın inkişafı Kür-Araz mədəniyyəti qəbilələrinin Qafqaz və Ön
Asiyanın qonşu vilayətləri ilə təmasına və qarşılıqlı əlaqələrin güclənməsinə lazımi
şərait yaradır.
Əlaqələr. Kür-Araz mədəniyyətini şöhrətləndirən maddi varidatda bir çox
formaların, nümunələrin yeknəsəq olması heyrət doğurur. Buna qəbilələrarası daimi
və fəal əlaqələr imkan yaratmışdı. Bu prosesdə yarımköçəri maldarlıqla məşğul olan
qəbilələr böyük rol oynamışdır. Özlərinin həyat tərzi sayəsində onlar texnika və
mədəniyyətdə baş verən yenilikləri yaymalı olurdu. Mübadilə müntəzəm səciyyə alır.
Əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatından əldə edilən izafi məhsul əsas mübadilə vasitəsi
olur. Əkinçilər mübadiləni əsasən taxıl, həm də sənətkarlıq məmulatı ilə aparırdılar.
Əvəzində mal-qara, yun, süd məmulatı və mis külçəsi alırdılar.
Tunc metallurgiyasının inkişafı dəvəgözünü təsərrüfat və məişətdən sıxışdırdı,
qəbilələrarası mübadilədə öz əhəmiyyətini itirdi. Qafqazda tunc sənayesinin
inkişafının başlanğıc mərhələsi Ön Asiya ilə təmasda keçir. İlk Tunc dövründə
Qafqaza müxtəlif biçimli, xüsusən metal əşyalar daxil olur və yaxud onların formaları
mənimsənilir. Buna görə təəccüblü deyildir ki, Qafqazın bir sıra əsas tunc əşya tipləri
nəinki öz aralarında bir-birinə bənzəyir, həm də bu ərazidən kənarda olan abidələrin
materialları ilə yaxın oxşarlıq tapır. Bu dövrdə Qafqazda dəstəkli nizə ucluqları geniş
yayılır. Belə ucluqlar Ön Asiyanın bir çox vilayətlərindən məlumdur və orada onlar
nəinki tuncdan, həm də qızıl və gümüşdən hazırlanırdı. Azərbaycanda Lənkəran
düzənliyindən Şimali Qafqazda Prikuban vilayətinə qədər, tipoloji cəhətdən Ön
Asiyanın İlk Tunc dövrü nümunələri ilə oxşar yastı iskənəvari baltalar yayılmışdı.
Astara rayonunun kurqanlarından birində dəstəkli nizə ucluğu ilə birlikdə iki
iskənəvari formalı balta tapılmışdır. Bu kurqanın metal əşyaları mərgmüşlü tuncdan
hazırlanmışdır. Lakin bəzi nümunələrdə mərgmüşdən əlavə az miqdarda qalay da var.
Məlum olduğu kimi, Qafqazda və ona qonşu rayonlarda qalay yataqları yoxdur. Ona
görə Qafqazda tapılan qalay qatışıqlı əşyaları buraya qalayın, bəlkə də bəzi qalay
qatışıqlı tunc məmulatın xaricdən gəlməsi ilə izah etmək olar. Babadərviş yaşayış
yerindən qarmaqvari tunc əşyanın, Dağlıq Qarabağ kurqanlarının birində tapılmış
tunc xəncər tiyəsinin tərkibində qalay qatışığı olması onların və ya qatışığın gətirilmə
məmulata aidiyyətini göstərir.
Kültəpədən tapılmış dördtilli, tərkibində nikel və mərgmüş qatışığı olan biz
diqqəti cəlb edir. Nikel qatışıqlı əşyalar Şimali Qafqazda Maykop mədəniyyəti
abidələrindən məlumdur. Ancaq qalay kimi nikel də Qafqazın mədən yataqlarında
yoxdur.
Qafqazın İlk Tunc dövrü abidələrində rast gəlinən mis-nikel qatışıqlı əşyalar,
yəqin ki, Ön Asiya ilə bağlıdır. Onlar ola bilsin ki, Omanda hasil edilmiş metaldan
hazırlanmışdır.