TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 3,9 Mb.
|
101
Fərat çayının yuxarı axarında, Şimali Mesopotamiyada, Tavr dağlarının ətəklərində, Kiçik Asiyada, Suriyada, Fələstində və digər ərazilərdə yayılmışdır. Hurri tayfaları Dəclə çayının orta axarında, Şimal-Qərbi Mesopotamiyada, Balix və Xarmis çayları vadilərində, Nuzidə (Kərkük, qədim Arrapxa yaxınlığında) və digər vilayətlərdə də yaşamışlar. Hurri elementlərinin Şərqdəki vilayətlərdə (Mannada və hətta Aidiyada) da yaşadıqlarını güman etmək olar. Vaxtilə hurrilərin "ari"liyi - Hind-Avropa mənşəli olmaları haqqında baxış mövcud idi. Bu baxışın tərəfdarları hesab edirdilər ki, ari olan hurrilər Mitanni dövlətində əhalinin yüksək təbəqəsini təşkil edirdilər. Onlar hurrilər arasında "hind" adları tapırdılar. Mesopotamiyada, Suriyada və digər vilayətlərdə "ari" sülalələrinin mövcudluğuna dair, Qədim Şərq tarixində onların rolu haqqında müxtəlif fərziyyələr irəli sürürdülər. Müəyyən aridilli əhali kütləsinin qədimlərdə Ön Asiya vilayətlərinə soxulması məsələsi etiraz doğurmur. Lakin bu əhalinin Ön Asiyaya köçməsi probleminin hurrilərin dilinin səciyyəsi məsələsinə aidiyyəti yoxdur. Hurri dilinə yalnız bəzi hind- Avropa (aridilli) mənşəli söz və adlar daxil olmuşdu. Qətiyyətlə demək olar ki, hurri dili hind-Avropa dillərinə aid deyil. Artıq müəyyən edilmişdir ki, bu dil Urartu dilinə qohumdur. Son dövrdə hurri (eləcə də Urartu) dilinin Şimal-Şərqi Qafqaz dilləri ailəsilə bağlayırlar. Mannada hurri və lullubi elementlərinin nisbəti məsələsi də tam şəkildə aydınlaşmamışdır. Lakin Manna dövləti dövründə Urmiya gölü ətrafında hurri etnosunun nisbətən geniş yayıldığı şübhəsizdir. Hurri elementləri antik dövrdə də burada məskunlaşmışdı. Lakin Mannanın tarixində lullubi elementinin rolunu və əhəmiyyətini qiymətləndirməmək olmaz. Materialların cüziliyi kuti, lullubi, hurri və kaşşu tayfa ittifaqlarını arxeoloji komplekslərə bağlamaq imkanı vermir. Bunu yalnız müstəsna hallarda etmək mümkündür. Güman etmək olar ki, Urmiya gölünün qərb sahilində aşkar edilmiş və Cənubi Qafqaz mədəniyyətlərinə yaxın olan Göytəpə mədəniyyəti kutilərə məxsus imiş. Bu dövrdə Şimali Azərbaycanın ərazisi yazılı mənbələrin diqqətindən kənarda idi. Buna görə də burada məskunlaşmış tayfaların, tayfa birliklərinin adları haqqında məlumatımız yoxdur. Biz buradakı siyasi, iqtisadi və mədəni həyat hadisələrini müəyyən ad daşıyan etnik birləşmələrlə əlaqələndirmək imkanına malik deyilik. Həmin ərazi əhalisinin etnik, dil şəraiti haqqında konkret bir fikir söyləmək çox çətindir. Bu problemə dair müəyyən fərziyyələr yürütmək olar. Bununla belə bu regionda Şimal-Şərqi Qafqaz dillərinə qədər hər hansı bir başqa dil ünsürlərinin yayılmasını söyləmək üçün əsas yoxdur.
102
Demək olar ki, Şimal-Şərqi Qafqaz (Şərqi Qafqaz) qrupu (İber-Qafqaz qrupu kimi) Qafqaz ərazisində avtoxton olmuşdur. Qafqaz xalqlarının və dillərinin miqrasiya mənşəli olması fikri elmdə tənqidi surətdə qarşılanmışdır. Dilçilərin əksəriyyəti Qafqaz dilləri ailəsinin bütün budaqları arasında qədimdən qohumluq əlaqəsinin olduğunu ehtimal edir. Lakin bu qohumluq əlaqəsi hələ də qəti şəkildə sübut edilməmişdir. Əgər vahid Ümumqafqaz dilinin mövcudluğu fərziyyəsinə inansaq, bunu e.ə. III minilliyə deyil, daha qədim dövrlərə aid etmək lazımdır. Bütün Qafqaz dillərinin digər dillərlə və dil ailələri ilə (xüsusən Ön Asiyanın qədim dillərilə) genetik münasibəti məsələsi də həll olunmamışdır. Şimal-Şərqi Qafqaz dil ailəsinə aid olan Nax-Dağıstan dilləri qrupunun hurri və Urartu dilləri ilə qohumluğu haqqındakı baxışı daha əsaslı hesab edilir. Bəzi müəlliflər hurri-Urartu dillərinin Hind-Avropa dillərilə "uzaq qohumluğu" olduğunu iddia edirlər. Qafqaz dillərində Hind-Avropa elementləri haqqında, qədim Hind- Avropa-Qafqaz uyğunluqlarına dair, Hind-İran-Qafqaz əlaqələri barədə mülahizələr də mövcuddur. Son tədqiqatlarda Şimal-Şərqi Qafqaz dilləri ailəsinə hurri-Urartu və Nax- Dağıstan dilləri qrupundan başqa, Kiçik Asiyada, habelə Kipr, Lemnos adalarında və s. yayılmış bir sıra dilləri də daxil edirlər. Güman etmək olar ki, buraya etrusk dilini də daxil etmək mümkündür. Kuti dilini də bu dillər ailəsinə aid etməyə müəyyən əsaslar vardır. Belə bir mülahizə söylənilmişdir ki, "udi" (Qafqaz Albaniyasının əsas əhalisi olmuş utilərin etnonimi. Müasir udilər onların qalıqlarıdır) Quti adının refleksidir. Maraqlıdır ki, Qafqaz dağlıları arasında Qutiyev//Kutiyev familiyalarına təsadüf olunur. Təbiidir ki, bu mülahizələr kutilər və kuti dili problemini həll etmir. Bu yaxınlarda kuti dilinin hind-Avropa səciyyəli olması haqqındakı nöqteyi-nəzərin söylənməsi bu problemi daha da mürəkkəbləşdirmiş, kutilər isə daha sonrakı hind- avropalılar olan toxarlarla əlaqələndirilmişdir. Həmin (yəni Şimal-Şərqi Qafqaz) dil ailəsinə Qafqaz Albaniyasının yerli əhalisinin dili-adətən uti (uti) dili ilə eyniləşdirilən alban dili də aiddir. Son dövrədək sübut olunmamış Qafqaz dil birliyini Kür-Araz ilk tunc mədəniyyəti ilə əlaqələndirirdilər. Lakin mütəxəssislər bu fikrin qeyri-mümkünlüyünü dəfələrlə qeyd etmişlər. Son illərdə Kür-Araz mədəniyyətinin hind-Avropa mənşəli olmasına dair fərziyyə irəli sürülmüşdür. Lakin bu fərziyyə tarixi gerçəkliyə uyğun deyildir. E.ə. II minillikdə Azərbaycan vilayətlərində əhalinin etnodil mənsubiyyəti məsələsi ilə əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, artıq bu dövrdə kuti elementi əvvəlki əhəmiyyətə malik deyildi. Kutilərin rolu əsasən lullubilərin və hurrilərin əlinə keçmişdi. "Kutilər" adına sonrakı vaxtlarda da təsadüf olunur. Məsələn, Kaşşu-Babil dövlətinin banisi olmuş II Aqum (e.ə. XVI əsrin əvvəlləri) özünü "...geniş Babil Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|