TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 3,9 Mb.
|
105
Antropoloji materiallar müasir azərbaycanlıların fiziki tipinin təşəkkülündə hələ çox qədim dövrdə bizi maraqlandıran ərazidə yayılmış, avropoid irqinin iki tipinin iştirak etdiyini söyləməyi imkan verir. Güman etməyə əsas vardır ki, antropoloji baxımdan azərbaycanlıların müxtəlifliyi çoxəsrlik etnogenetik proseslərin inikasıdır. Tunc dövründə Azərbaycan vilayətlərində məskunlaşmış tayfaların və tayfa birliklərinin əksəriyyəti əvvəllər də burada mövcud olmuş həmin iki antropoloji elementdən törəmişdir. Həmin tiplərdən biri ("Kavkasion" adlanan tip) əsasən Mərkəzi Qafqaz ərazisində mövcuddur. Tədqiqatçılar bu tipin Qafqazda yerli olduğunu təsdiq edərək, onun hələ son paleolit dövründə Baş Qafqaz sıra dağlarının yüksək dağ ətəklərini məskunlaşdırmış etnik qruplardan törədiyini iddia edirlər. Bəzi alimlər Qafqazdakı "Kavkasion" tipin qədimliyini inkar etməyib, bu tipə aid olan qrupların əcdadlarının şimaldan gəlməsinin mümkünlüyü haqqında fikirlər söyləyirlər. Lakin "Kavkasion" tipin yerliliyi haqqında fikir son illərdə elmi cəhətdən bir daha əsaslandırılmışdır. Hər halda təsdiq etmək olar ki, Qafqazda "Kavkasion" tipi kompleksi ən azı 3 min il, bəlkə də daha uzun müddət ərzində mövcuddur. Mövcud olan bütün dəlillər "Kavkasion" tipin Qafqaz Albaniyasının əhalisi arasında geniş yayıldığını söyləməyə imkan verir. Hazırda "Kavkasion" antropoloji tipi Gürcüstanın dağ-etnoqrafik qrupları, Dağlıq Osetiyada, Çeçenistanda, İnquşetiyada, Dağıstanda balkarlar, çərkəzlər, kabardinlər, Azərbaycanda Şahdağ qrupu xalqları arasında yayılmışdır. Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ikinci antropoloji tipi ümumi şəkildə "Aralıq dənizi tipi" kimi müəyyən edirlər. Antropoloqların güman etdiyi kimi, bütövlükdə Qafqazın başqa xalqları kimi azərbaycanlılar da böyük Avropa irqinin Hind-Aralıq dənizi qolunun nümayəndələrilə oxşardır. Lakin tədqiqatçıların bəziləri bu antropoloji elementi "Qərbi Kaspi tipi" adlandırır, onu Hind-Pamir (Hind-Əfqan) irqi nümayəndələri - Əfqanıstanın, Şimali Hindistanın və Cənubi Orta Asiyanın əhalisinin bir hissəsilə əlaqələndirirlər. Digər alimlər isə bu elementin Ön Asiya irqindən olan fərdlərlə yaxınlığını qeyd edərək, güman edirlər ki, ona oxşar və "Xorasan irqi", ya "İran yaylası tipi" adlandırılan antropoloji tip İranın, xüsusilə Cənubi Azərbaycanın müasir əhalisinin müxtəlif qrupları arasında mövcuddur. Azərbaycanlıların ikinci antropoloji tipinin onların indi yerləşdiyi ərazidə məskunlaşmasının qədimliyinə şübhə etməyə əsas yoxdur. Bu antropoloji tipin yerli mənşəli olması şübhəsizdir. Həmin tip Azərbaycan vilayətlərində hələ qədim zamanlarda geniş yayılmışdı. Buna görə də belə zənn edirlər ki, Azərbaycan xalqının qədim əcdadlarından birini qədim Ön Asiya xalqları arasında axtarmaq lazımdır. Dağlıq Zaqros vilayətlərində qədim dövrlərdə aşşurlulara bənzər (assirioid) antropoloji tip mövcud olmuşdur.
106
Mövcud olan cüzi materiallar Azərbaycanın və ətraf ərazilərin qədim sakinlərinin nəinki yalnız xarici görkəmi - antropoloji əlamətləri, habelə bu tayfaların bəzi etnoqrafik xüsusiyyətləri - onların geyimi və s. haqqında müəyyən təsəvvürə malik olmaq imkanı verir. Naramsinin stelası və Anubanininin qaya üzərindəki relyefinə əsasən demək olar ki, lullubilər qısa saç və saqqal saxlayırdılar. Onların geyimi köynəkdən (tunika), qurşaqdan ibarət olurdu, onların üzərindən isə çiyninin bir tərəfinə dəri atılırdı. Bu, e.ə. I minillikdə də Cənubi Azərbaycan sakinlərinin, həmçinin kaspilərin geyimi olmuşdur. Baş geyimindən biri Şumer-Akkad mənşəli idi. Digəri isə ("tac" - tiara) daha sonrakı dövrlərdə (e.ə. I minillikdə) madalılar və farslar üçün səciyyəvi olmuşdur. Materiallar sübut edir ki, Azərbaycanın yerli əhalisi uzun əsrlər ərzində özünün antropoloji tipini və etnoqrafik xüsusiyyətlərini saxlaya bilmişdi. Bu isə etnik əlamətlərin və qədim ənənələrin əsasən sabitliyinə dəlalət edir. Beləliklə, təxminən e.ə. III minilliyin ikinci yarısında Cənubi Azərbaycanda və ona qonşu vilayətlərdə ilk böyük tayfa ittifaqları - etnososial səciyyə daşıyan etnik birləşmələr meydana gəldi. Bu birləşmələrdən hər biri qohum tayfalardan - qonşu ərazilərdə yaşayan, bir dilin müxtəlif ləhcələrində danışan və ümumi mədəniyyətin bir çox xüsusiyyətlərinə yiyələnmiş əhali qruplarından ibarət idi. Azərbaycanın tarixi sivilizasiyası, şübhəsiz, yerli tayfalar, tayfa ittifaqları tərəfindən yaradılmışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, müasir azərbaycanlılar qədimdən Azərbaycanda və ona qonşu vilayətlərdə yaşamış qədim, yerli etnik birləşmələrin varisi olmaqla yanaşı, yalnız yerli etnik dil qrupları əsasında formalaşmamışdı. Burada baş vermiş etnik proseslərdə kütləvi köçmələrin də rolu böyük olmuşdur. Bəlkə də qədim dövrlərdə Azərbaycan ərazisində on azı iki Avropayi (avropoid) antropoloji tipin mövcudluğunun (alimlərin əksəriyyəti onları yerli hesab edirlər, lakin yerliliyi də şərti surətdə başa düşmək lazımdır), yazılı mənbələrdə isə bir neçə dildə danışmış tayfaların burada məskunlaşmasının səbəblərini müəyyən dərəcədə miqrasiyalarla izah etmək lazımdır. Əsrlər və minilliklər ərzində Azərbaycanda yaşamış nəsillər tərəfindən "azadlıq refleksinin", yeniliyə marağın toplanması ölkə sakinlərinin mədəniyyətinə xüsusi dinamiklik və çeviklik vermişdir. Ən qədim zamanlardan antik dövrə qədər Azərbaycanda mövcud olmuş bir sıra parlaq mədəniyyət bu həqiqəti isbat edir. Miqrasiyalar ən qədim dövrlərdə də baş verirdi. Lakin miqrasiyaların rolunu və əhəmiyyətini mütləqləşdirmək lazım deyildir. Bununla belə, miqrasiyaların bəşər tarixində çox mühüm rol oynamasını qeyd etməmək olmaz. Qədim dövrlərdə xalqların və hətta qohum xalq qruplarının köçü baş verirdi. Məsələn, e.ə. III-II minilliklərin qovuşuğunda hett tayfaları Kiçik Asiyaya köçmüşlər. Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|