TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Yüklə 3,9 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sənətkarlıq.
111
yanmış taxıl və qədim əkinçilikdə məhsuldarlıq rəmzi kimi pərəstiş edilən qadın fiquru ilə birlikdə tapılmışdır. Azərbaycanın qədim oturaq əhalisinin inkişafında əkinçiliyin rolu nə qədər böyük olsa da, o həmişə maldarlıqla birgə olmuşdur. Üzərliktəpə yaşayış yerinin materialına görə, onun əhalisi ən çox iribuynuzlu heyvan saxlayırdı, ikinci yeri xırdabuynuzlu heyvan tuturdu, sonra isə ev donuzu və at gəlir. Maraqlıdır ki, Üzərliktəpə yaşayış yerinin osteoloji materialı içərisində, qulan və ceyranı nəzərə almasaq, vəhşi heyvan sümükləri yoxdur. Sürüdə ev donuzunun olması Üzərliktəpə sakinlərinin yaxşı otlaq sahələrindən istifadə edərək, oturaq maldarlıqla məşğul olduğunu göstərir. İstər xırdabuynuzlu, istərsə də iribuynuzlu ev heyvanları sümükləri Naxçıvan yaxınlığında II Kültəpədən də tapılmışdır. Buradan həm də at sümüyünə təsadüf olunmuş və ilk dəfə uzunqulaq sümüyü tapılmışdır. Yeri gəlmişkən, bu, Zaqafqaziyada uzunqulağın istifadə olunması haqqında birinci ən qədim məlumatdır. Ata gəldikdə, o, Eneolit dövründən məlum olsa da, Azərbaycanda ev heyvanı kimi sonrakı dövrlərdə məhdud miqyasda saxlanılırdı. Zaqafqaziyanın Orta Tunc dövrü abidələrindən atın qoşquda və nəqliyyatda istifadəsi haqqında material əldə edilməmişdir. Ancaq Cənubi Azərbaycanda atın qoşquda istifadəsini göstərən məlumatlar vardır. Orta tunc dövründə xırdabuynuzlu heyvan sürüsünün artması ilə köçəri heyvandarlıq özünün sonrakı inkişafını tapır. Təsərrüfatın bu növü ilə bağlı əhalinin xeyli hissəsi hərəkətli həyat tərzi keçirirdi. Yayda heyvan alp çəmənliklərinə aparılır, qışda isə düzən - aran rayonlara qaytarılırdı. Bu rayonlarda onların dəfn abidələri yaxşı məlumdur. Məsələn, Xaçbulaq yaylağında dəniz səviyyəsindən 2000 m hündürlükdə, Qobustan, Abşeron, Muğan qışlaqlarında və s. Çoxlu miqdarda heyvan saxlamaq maldar qəbilələrin varlanmasında əsas mənbə olan izafi məhsul almaq imkanını yaradırdı. Beləliklə, əkinçilik və maldarlıq təsərrüfatının Orta Tunc dövründə sonrakı inkişafı müşahidə olunur. Əgər oturaq əhalinin təsərrüfat əsasını əkinçilik və maldarlıq təşkil edirdisə, hərəkətli əhalinin təsərrüfatında demək olar ki, başlıca sahə maldarlıq idi.
başlanır. Əvvəllər məlum olmayan alət, silah, bəzək formaları yaranır, alətlərin hazırlanma texnikasında bəzi yeniliklər tətbiq olunur, tunc məmulatı istehsalında yeni elementlərin qatılmasından istifadə olunur. Məhz bu dövrdən başlayaraq metal əşyaların hazırlanmasında qalay qatımlı tuncdan (qalay 5-10 %) daha çox istifadə olunur. Belə tuncdan, məsələn, Üzərliktəpədən, Göytəpədən və Qobustandan tapılmış xəncərlər hazırlanmışdır. Qatma element kimi qalayla birlikdə mərgmüş və sürmə, həm də qurğuşun işlənirdi və beləliklə, ərinti çoxkomponentli olurdu. Ancaq yüksək keyfiyyətli tunc istehsalını qatma element kimi qalay təmin edirdi.
112
Müxtəlif tipli məmulat, misəritmə istehsalı qalıqları, metal əşyaların tökülməsində istifadə olunan formalar metallurgiyanın və metalişləmənin geniş inkişafını aydın sübuta yetirir. Əsas xammal mənbələrini, görünür, yerli mədənlər təşkil edirdi. Demək olar ki, hər bir yaşayış yerində metal əşyaların istehsalı ilə məşğul olurdular. Misəritmə istehsalı ilə əlaqədar qalıqlar Üzərliktəpədə aşkar olunmuşdur. Orada posa (şlak) parçası, həm də piyalə formalı gil buta tapılmışdır. II Kültəpədə və Qobustan Böyükdaş yaşayış yerində gil çömçələrə rast gəlinmişdir. Həftəvan yaşayış yerində ox ucluğu tökülən daş qəlibin tapılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Metal məmulatı adətən çoxlu miqdarda dəfn abidələrdən əldə edilir. Əliköməktəpə qəbirləri belə abidələrdəndir. Onlardan balta, nizə ucluqları, xəncər tiyəsi, borulu qarmaq, mis qazan, dördtilli bizlər, çoxlu düymələr, sürmədən bikonik muncuqlar, qızıl və gümüşdən asmalar və s. tapılmışdır. Öyrənilən dövrdə silah və alətlər tökmə üsulu ilə hazırlanır, sonra isə onların ağız hissəsi qismən döyülür və yararlı işlək hala salınırdı. Əvvəllər olduğu kimi, indi də mumdan və ya başqa tezəriyən materialdan istənilən əşyanın modeli düzəldilir, üzəri gillə suvanır və əridilmiş metal modelə tökülərkən onun formasını alırdı. Əşyanı çıxarmaq üçün gil forma sındırılmalı idi. Bu üsulla əşyanı yalnız bir dəfə almaq olar. Orta Tunc dövründə xəncər və borulu nizələr geniş yayılmış silah tiplərindən idi. Bəzi hallarda onların hazırlanma texnologiyası mürəkkəb olurdu. Tərtər rayonunun Borsunlu kurqanından əldə edilən bir xəncərin tiyəsinin içərisində məftil olduğu müəyyən edilmişdir. Modelə əridilmiş metal tökülməzdən əvvəl məftil onun ortasına qoyulmuşdur. Bundan da məqsəd xəncərin möhkəmliyini təmin etmək idi. Analoji üsullar Son Tunc dövründə də tunc silahların (xəncər, bıçaq) hazırlanmasında tətbiq olunurdu. Şəki rayonunda bir kurqandan məlum olan xəncərin hazırlanmasında başqa üsuldan istifadə olunmuşdur. Onu tunc təbəqədən düzəltmişlər. Tunc təbəqədə uzunsov üçbucaq formasında, baş tərəfdə dilçək yeri qoymaqla xəncər tiyəsini kəsmişlər. Ağzı əlavə olaraq işlənib itilənmiş və ucu şişlənmişdir.
Xəncər və başqa silah növlərindən fərqli olaraq, borulu nizələrin hazırlanması daha mürəkkəb proseslə əlaqədar yüksək ustalıq vərdişi tələb edirdi. Əvvəldən hazırlanmış tunc lövhəni elə əymək və düzəltmək lazım idi ki, onun bir yarısı boru, digər yarısı yarpaqvari formanı alsın. Bütöv tökülmüş borulu nizələrin hazırlanması orta tunc dövründən başlanır, ancaq geniş inkişafını sonrakı dövrdə e.ə. II minilliyin ikinci yarısında tapır. Orta Tunc dövründə rast gəlinən asimmetrik tunc baltalar Qafqazda çox azdır. Onlara Talış-Muğan zonasında nisbətən çox rast gəlinir. Belə baltalardan ibarət bir dəfinə Astara rayonunda Lovain kəndindən təsadüfən tapılmışdır. Orta tunc dövrü abidələrində metaldan xırda məmulata da rast gəlinir.
Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|