TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

188 

 

Beləliklə, skiflər Ön Asiyaya e.ə. VII əsrin 30-20-ci illərində yox, təqribən 80-

70-ci illərində soxulmuşdular. Aşşurbanipalın kitabəsində "Sak və Qutium (ölkəsinin) 

çarı"  adlandırılmış  "Ummanmanda  çarı"  Tuqdamme  ilə  eyniləşdirilən  kimmer 

Laqdamisi  Kiçik  Asiyada,  Strabonun  dediyinə  görə  [I,  III,  21],  darmadağın  etmiş 

Madinin qaynar fəaliyyət dövrü VII əsrin 40-20-ci illərinə təsadüf edir. Herodotda isə 

bu dövr ümumiyyətlə öz əksini tapmamış, olsa-olsa onun yalnız axırı, yəni talanlardan 

sonra  "bütün  Asiyada"  skiflərin  28  illik  hökmranlığının  başlanması  verilmişdir. 

Herodotun skiflər tərəfindən Mada şahlığının darmadağın edilməsi və onların Asiyada 

hökmranlığının  başlanması  barəsindəki  məlumatı  etiraz  doğurmur.  Lakin  Herodotun 

dediyi  Madinin  skifləri  "Avropadan  kimmeriləri  sıxışdırıb  çıxaran"  və  guya  onları 

təqib edə-edə Ön Asiyaya soxulan bir qüvvə ola bilməzdi. Vaxtilə (VII əsrin 80-70-ci 

illərində)  Ön  Asiyaya  soxulan    skiflər  isə,  təbii    ki,    Kiaksarın  "hökmranlığı 

dövründəki  (625-585-ci  illər)  madalıları  darmadağın  edə  və  "bütün  Asiyada  öz 

hökmranlığını"  yarada  bilməzdilər,  bu,  görünür,  VII  əsrin  30-20-ci  illərində  ola 

bilərdi. 

Görünür,  Herodotun  istifadə  etdiyi  mənbədə  Madinin  yox,  atası  Prototinin 

Asiyaya soxulmasından xəbər verilirdi; məlum olduğu kimi, Prototi Asiyaya VII əsrin 

80-70-ci illərində gəlmişdi. Herodot ata ilə oğlu dolaşıq salmış, atanın işlərini oğulun 

ayağına  yazmış,  beləliklə,  təqribən  yarıməsrlik  hadisələri  sıxıb  cəmi  bir  neçə  il 

çərçivəsinə  yerləşdirmişdi.  Madinin  hökmranlıq  etdiyi  faciəli  hadisələrlə  dolu  dövr 

Herodotun əsərində yoxdur. Madi heç də Ön Asiyaya soxulmamışdı (bunu onun atası 

etmişdi).  Əslində  soxulmağa  ehtiyac  da  yox  idi,  çünki  hələ  Partatua  vaxtlarından 

Asiyada  "Skif  çarlığı"  vardı  və  Madi  öz  atasından  sonra,  güman  ki,  VII  əsrin  40-cı 

illərinin ortalarından "Skif çarlığı"nın qanuni sahibi idi. 

Belə güman etmək də çətindir ki, VII əsrin 30-20-ci illərində skiflərin hansısa 

yeni böyük kütlələri Qara dəniz sahillərindən Ön  Asiyaya soxulmuş və  guya "bütün 

Asiyada  öz  hökmranlığını"  yaratmışdır.  Asiya  üzərində  öz  hegemonluğunu  bərqərar 

edən skiflər, şübhəsiz, Madinin skifləri idi; hələ VII əsrin 40-cı illərində onlar Manna 

və  ya  Mada  skiflərini  öz  hakimiyyəti  altına  alan  kimmer  çarı  Tuqdammeni  (tituluna 

görə Sak və Qutium [ölkəsinin] çarını) Kiçik Asiyada darmadağın etmişdilər. Deməli, 

Herodotun  və  bəzi  tədqiqatçıların  dediklərinin  əksinə  olaraq,  Madi  skifləri  30-20-ci 

illərdə Asiyaya gələ bilməzdilər. 

Bəzi  məlumatlara  görə,  VII  əsrin  50-40-cı  illəri  Ön  Asiyaya  gəlmiş  ayrı-ayrı 

köçəri qrupları arasında, həmçinin  köçərilərlə Şərqin köhnə dövlətləri - Aşşur, Urartu 

və başqaları arasında ağır mübarizə dövrü idi. 

Atası kimi, Madi də Aşşurun müttəfiqi idi. Skif Madi 640-cı ilə yaxın kimmer 

Tuqdammeyə  qələbə  çalmış  və  bu  qələbə  nəticəsində  VII  əsrin  30-20-ci  illərində 

Asiyada  tam  ixtiyar  sahibi  olmuşdu.  Bəzilərinin  güman  etdiyinə  görə,  "Skif  çarlığı" 

Zaqafqaziyadan  və  İrandan  ta  Kappadokiyayadək,  çox  böyük  bir  ərazini  əhatə  edən 

---

189 

 

böyük  dövlətə  çevrilmişdi.  Məhz  bu  skiflər  VII  əsrin  30-20-ci  illərində  Ön  Asiya 

ölkələrini  bir  neçə  il  dəhşətə  salaraq,  "bütün  Asiyaya  hakim"  olmuşdular.  Bundan 

əvvəl madalılar darmadağın edilmişdi. 

Ön Asiyada skiflərin hegemonluğunun neçə il davam etdiyini demək çətindir. 

Herodot  söyləyir  ki,  Asiyada  skiflərin  hakirniyyəti  28  il  çəkmişdir,  lakin  bununla 

razılaşmaq olmaz, çünki onda belə hesab etmək lazım gələr ki, görkəmli sərkərdə və 

dövlət  xadimi,  ―Asiya  üzərində  hökmranlığın  banisi"  [Esxil]  Kiaksarın  hakimiyyət 

dövrünün dörddə üç hissəsi skiflərin hökmranlığı dövrü (625-598-ci illər) ilə bir vaxta 

düşür; bu isə mümkün deyildir, heç olmazsa ona görə ki, "Kedd xronikası"na əsasən, 

"madalılar artıq e.ə. 615-ci ildə Aşşura qarşı müharibəyə başlamışdılar. Ontar Arrapxa 

əyalətinə soxulmuş, 614-cü ildə isə Aşşur dövlətinin paytaxtı Neynəvaya hücum edib 

onun ətraf qəsəbəsi olan Tarbisuya yiyələnmiş, sonra Aşşur şəhərinə yaxınlaşmışdılar. 

Şəhər alınmış və qarət edilmişdi. 612-ci ildə madalılar babillərlə, ola bilsin, skiflərlə 

və  hakimiyyətləri  altında  olan  (?)  digər  xalqlarla  (müttəfiqlərlə  -  ?)  birlikdə  Aşşur 

dövlətinin  paytaxtı,  "aslanlar  yatağı"  Neynəvanı  tutmuş,  qarət  etmiş,  dağıtmış  və 

yandırmışdılar.  Madalılar  Neynəvanın  darmadağın  olunmasında  həlledici  rol 

oynamışlar. 

Madalılar məğlubiyyətə uğrayandan bir neçə il sonra, ola bilsin, e.ə. VII əsrin 

20-ci  illərinin  sonunda  -  10-cu  illərinin  əvvəlində  skiflərin  hakimiyyətindən  xilas 

oldular. Lakin Bibliya müəlliflərinin məlumatına görə, şimal köçəriləri daha bir neçə 

il Ön Asiya xalqlarını dəhşətə gətirməkdə davam etdilər. 

Ön Asiyada "Skif çarlığı"nın, demək olar, tam hökmranlığına, ehtimal ki, e.ə. 

VII əsrin 20-ci illərinin axırında və ya 10-cu illərinin əvvəlində son qoyuldu. Asiyada 

yeni  qüvvə  meydana  gəldi.  Bu  qüvvə  madalılar  idi.  Onlar  köçərilərə  nəinki 

müqavimət  göstərə  bildilər,  həm  də  tezliklə  köçərilərin  hakimiyyətinə  tamamilə  son 

qoydular və hətta "Skif çarlığı"nın ərazisinə yiyələndilər. 

Madalıların  Aşşur  üzərində  qələbəsi  Madanı  Qədim  Şərqin  böyük  dövlətinə 

çevirdi.  Ola  bilsin,  e.ə.  VII  əsrin  sonunda  və  ya  VI  əsrin  əvvəlində  madalılar 

Mannanı, Urartıınu və "Skif çarlığf'nı özlərinə 'abe etdilər. 

Qədim Şərq mənbələrində "Skif çarlığı" haqqında son məlumatlardan biri e.ə. 

594-cu ilə aiddir. 

Görünür,  590-cı  ilə  yaxın  Mada  ilə  Lidiya  arasında,  skiflərin  ucbatından, 

müharibə başlananda Kiaksar tərəfindən "Skif çarlığı" ləğv edilmişdi. 

Çarlıq ləğv olunmuşdu, lakin skif əhali qrupları - "skiflər", "ortokoribantlar" və 

"sakasenlər" Azərbaycan ərazisində yaşamaqda davam edirdilər. Onlar, məsələn, e.ə. 

IV  əsrin  sonunda  Makedoniyalı  Aleksandrın  qoşıınlarına  qarşı  farsların 

müharibəsində madalıların müttəfiqləri kimi iştirak edirdilər [Arrian,   III, 8. 4; açıq-

aşkar yazır: "... kadusilər də, albanlar da, sakasenlər də midiyalılarla birləşmişdilər"]. 

---