TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

197 

 

Madalıların dini-fəlsəfi təsəvvürləri yəhudi dininə, ilkin xristianlığa və  yunan 

fəlsəfi fikrinə müəyyən təsir göstərmişdi. 

İran  yaylasının  ərazisində  məskunlaşmağa  başlamış  Mada  tayfalarının  maddi 

mədəniyyəti,  incəsənəti  və  ideoloji  görüşləri  Xurvin,  Marlik,  Deyləman,  VI  Sialkda 

abidələr  qoyub  getmiş  tayfaların  həyatının  həmin  tərəflərindən  az  fərqlənirdi.  Bu 

abidələrdə  aşkar  olunmuş  incəsənət  əşyalarından  bəziləri  bilavasitə  "Avesta" 

miflərindən çıxaraq "oxunur". Aşşur mətnlərindən əldə edilmiş onomastik məlumatlar 

əsasında  tam  müəyyənliklə  göstərilən  dövrdə  bəzi  ,  hallarda  (daha  sonrakı  dəlillər 

üzrə  bunu  müəyyən  etmək  olar)  "Avesta"  formalarından  fərqlənən  qədim  dinlərdən 

birinin  -mazdaizmin  səciyyəvi  cəhətlərinin  Qərbi  İran  vilayətlərində  təşəkkül 

tapdığını iqrar etmək olar. 

Ahura Mazda (Mazda, Ahura) adlanan əsas tanrıya, tanrıların kifayət dərəcədə 

çoxsaylı dəstəsinə - çox zaman bir-biri ilə düşmənçilik edən dayvalara (antropomorf 

quruluşuna  malik  olan  naturalistik  tanrılara)  və  ahuralara  (əxlaqi  səciyyəli 

hakimiyyətə malik olan, şər qüvvələrinə qarşı mübarizə aparan tanrılara) əsaslanan bir 

sıra dini sistemlər mazdaizm adlandırılır. 

Kiçik  Avestada  olduğu  kimi,  iki  əbədi  başlanğıcın  -  Xeyirlə  Şərin,  İşıqla 

Zülmətin  bir-birinə  qarşı  qoyulmasında  ifadə  olunan  dualizm  mazdaizm  üçün 

səciyyəvi idi. 

Madalıların  maddi  mədəniyyəti  haqqında  Mada  qalalarının  əks  olunduğu 

Aşşur  təsvirləri,  Mada  paytaxtı  Ekbatan  zonasında,  Baba-Cantəpədə  və  Nuşi-

Cantəpədə  arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində  əldə  olunmuş  dəlillər  əsasında  mühakimə 

yürütmək olar. 

Mada  mədəniyyətinin  daha  erkən  abidələri  Luristanda,  məşhur  "Luristan 

tuncları" zonasında aşkara çıxarılmışdır. Mövzularının bir qismi aşkar şəkildə Avesta 

mənşəli  olan  Luristan  tuncları  əsil  Mada  incəsənətinin  meydana  gəlməsi  və 

inkişafında  müstəsna  dərəcədə  mühüm  rol  oynamışlar.  Baba-Cantəpə  adlanan  iri 

məskən  Mada  mədəniyyətinin,  xüsusilə  tikinti  sənətinin  və  memarlığının  maraqlı 

abidələrindən  biridir.  Bu  məskən  Luristanın  Piş-e-Kuh  adlı  yerində,  bir  neçə  təpədə 

yerləşmişdir.  Həmin  məskən  çoxtəbəqəlidir,  II  və  III  Dəmir  dövrlərini  (e.ə.  X-Vl 

əsrləri)  əhatə  edir.  Məskənin  erkən  təbəqələri  Madaya  qədərki  zamana  aiddir. 

Abidənin  yalnız  yuxarı  təbəqəsi  erkən  Mada  dövrü  ilə  bağlıdır.  Bu  məskən 

mədəniyyət  abidələrinə  və  memarlıq  detallarına  görə  Mada  memarlığının 

Həmədandan  təxminən  70  kilometr  cənubda,  əsrimizin  60-cı  illərinin  sonlarından 

arxeoloji cəhətdən tədqiq olunan mühüm abidələrindən biri Nuşi-Cantəpə ilə yaxındır. 

Nuşi-Cantəpə kompleksi geniş vadi üzərində yüksələn təbii təpənin zirvəsində 

yerləşmişdir,  əsasən,  iki  məbəddən,  "qalaçadan"  və  sütunlu  zaldan  ibarətdir. 

Memarlıq  baxımından  çox  mürəkkəb  olan  mərkəzi  od  məbədi  daha  maraqlıdır.  Bu, 

səcdəgaha  və  minbərə  malik  olan,  mərtəbəli  romb  şəklində  ucaldılmış  hündür 

---

198 

 

qüllədir. Həmin qüllədə  "müqəddəs"  od alovlanırdı və  bu odun izləri ağardılmış çiy 

kərpiclər  üzərində  qalmışdır.  Görünür,  bu  məbəd  Nuşi-Cantəpə  ərazisində  yalnız  ən 

qədim  tikili  deyil,  habelə  İranda  zərdüştiliyin  bütün  tələblərinə  cavab  verən  ilk 

mazdaistik obyekt idi. 

E.ə. VIII əsrin ortalarında, Mada tayfa ittifaqının və Mada dövlətinin başlanğıc 

dövründə  yaranmış,  onun  çiçəklənməsi  dövründə  də  mövcud  olmuş  Nuşi-Cantəpə 

kompleksi  Selevkilər  zamanınadək  yaşamışdır.  Erkən  Mada  dövrünün  bütün 

kompleksində  Urartu  və  Aşşur  mədəniyyətlərinin,  xüsusilə  memarlıq  ənənələrinin 

təsiri nəzərə çarpır. 

Mada  dövrünün  tikililərinin  qalıqları  Qodin-təpədə,    Sorx-i  Dumbda 

(Luristanda),  VI  Sialkda  və  başqa  yerlərdə  aşkara  çıxarılmışdır.  Bunlar  xeyli 

"Luristan tunc‖nun, silindrşəkilli möhürün tapıldığı Sorx-i Dumbdakı məbəd, Qodin-

təpədəki sütunlu zal və digər materiallardır. 

Bəzi  tədqiqatçılar  belə  hesab  edirlər  ki,  Mada  incəsənətinin  köklərini 

ədəbiyyatda  "Ziviyə  dəfinəsi"  və  yaxud  "Saqqız  dəfinəsi"  kimi  məlum  olan 

kompleksdə  axtarmaq  Iazımdır.  Dəfinə  (bu  əşyaların  qəbirdən  olduğu  haqqında  fikir 

mövcuddur)  1947-ci  ildə,  Urmiya  gölündən  təxminən  100  kilometr  cənub-şərqdə 

yerləşmiş  kiçik  Ziviyə  kəndinin  yaxınlığında  (Saqqız  şəhərindən  40  kilometr 

şərqdədir)  təsadüfən  aşkar  olunmuşdur.  Dəfinədə  350-dək  qızıl,  gümüş,  tunc  və 

sümükdən hazırlanmış incəsənət əşyaları vardı. Əşyaların əsas kütləsini e.ə. VIII-VII 

əsrlərə  aid  edirlər. Bir  çox  əşyalarda  Urartu,  Suriya-Finikiya  və  Aşşur  incəsənətinin 

təsiri maddiləşmişdir. Dəfinədə məlum olan Ön Asiya incəsənəti abidələrindən başqa 

qarışıq  üsluba  malik  olan  əşyalar  da  təmsil  edilmişdir.  Qarışıq  üsluba  malik  olan 

əşyalarda Ön Asiyaya xas olan cəhətlər üslubun, texnikanın, təsvir detallarının yeni, o 

zamanadək  məlum  olmayan  cəhətləri  ilə  uzlaşır.  Onlar  bəzək  əşyaları,  silahlar, 

insiqniyalar  (ali  hakimiyyət    işarələri)    və    başqalarıdır.      Bu    əşyaların    sırasında 

qızıldan  hazırlanmış  pektoralı,  qılınc  dəstəyinin  başlığını,  qılıncın  aşağı  qismini, 

diadema  qırığını,  düzbucaqlı  medalları,  gümüş  nimçəni,  at  ləvazimatının  gümüş  və 

tuncdan  hazırlanmış  detallarını  göstərmək  olar.  Həmin  əşyalar  Mannada  və  qonşu 

vilayətlərdə  Həsənli,  Marlik  metalişləmə  ustalarının  xələfləri,  yəni  mannalılar 

tərəfindən hazırlanmışdır. Həsənli-Luristan-Marlik-VI Sialk özünəməxsus dördbucaq, 

Dəmir  dövründə  mövcud  olmuş  incəsənət  əsasında  madalıların,  farsların  və  digər 

xalqların  incəsənətinin,  yaranmaqda  olan  skif  incəsənətinin  elementlərinin  təşəkkül 

tapdığı  ərazi idi.  Skif incəsənətinin təşəkkül tapmasında  e.ə. X-VIII  əsrlərə  aid olan 

Luristan tunclarının da mühüm rolu vardı. 

İlk  dövrdə  bütün  Mada  tayfaları  üçün  məcburi  olan  vahid  dini  sistem 

olmamışdır.  Madalılar  arasında  sonralar  müəyyən  dərəcədə  "Avesta"da  öz  əksini 

tapmış, habelə daha sonrakı dövrdə öz mövcudluğunu "bidətçi" təlimlər kimi davam 

---