94
Yerli qəbilələrin cənubla sıx əlaqəsi qiymətli metaldan hazırlanmış əşyalarda
özünü əks etdirir. Azərbaycanda onlar dəfn abidələrindən əldə edilmişdir. Xankəndi
qənşərində bir kurqanda üzərinə qızıldan qabıq çəkilmiş yuvarlaq formalı üç pasta
muncuq tapılmışdır. Orada başqa bir kurqanda, ölünün başı altında, öz formasına görə
Cənubi Mesopotamiyada Ur qəbirlərindəki asmaları xatırladan, qızıl lövhədən
hazırlanmış sırğa tapılmışdır. Dağlıq Qarabağda Xaçınçay sahilindəki kurqanda
basma naxışlı qızıl boru va məftildən spiralvari burulmuş qızıl bəzək vardır.
Xaçbulaqda İlk Tunc dövrü kurqanında ölünün gicgah sümükləri ilə yanaşı, bir-birinə
keçirilmiş nazik məftildən iki cüt sırğaya rast gəlinmişdir. Onlardan biri qızıldan, üçü
isə qızıl qatışıqlı gümüşdən hazırlanmışdır.
Bu dövrdə Azərbaycan və Zaqafqaziya qəbilələrinin Şimali Qafqazla qarşılıqlı
əlaqələri möhkəmlənir. Böyük Qafqazın cənub ətəklərində Kaxetiyadan Şirvana qədər
ərazinin bir çox abidələrində qırmızı oxralı qab-qacağın tapılması Şimali və Cənubi
Qafqaz qəbilələri arasında geniş qarşılıqlı əlaqələrin olduğunu təsdiq edir. Maykop
mədəniyyəti əşyalarının kimyəvi tərkibinin öyrənilməsi də həmin nəticəyə gətirir.
Məlum olmuşdur ki, Maykop mədəniyyəti tunc əşyalarının əsas hissəsi öz mənşəyi ilə
Zaqafqaziyaya bağlıdır. Şimah Qafqaz qəbilələri Zaqafqaziya ilə sıx təmasda olaraq,
yaratdığı əlaqə yolları ilə aldığı metalın müəyyən hissəsini Şərqi Avropa düzənliyi
qonşularına da çatdırırdı.
Görünür, yaranmış belə yollar vasitəsi ilə Şimali Qafqaza parlaq zərgərlik
sənəti məhsulu olan çoxlu miqdarda məmulat, Mesopotamiyadan qızıl və gümüş
əşyalar, İrandan əqiq muncuqlar daxil olurdu. Bu işdə Zaqafqaziya, o cümlədən həm
də Azərbaycan, yəqin ki, Şimali Qafqaz ilə Ön Asiya vilayətləri arasında vasitəçi kimi
iştirak edirdi.
Ayinlər. Etiqad və adətlər. Azərbaycanda və ümumiyyətlə, Zaqafqaziyada ilk
tunc dövrü ayin, adət və sairədə yeni xüsusiyyətlərin yaranması ilə səciyyələnir.
Məhsuldar qüvvələrin inkişafı ona gətirib çıxarır ki, təsərrüfat-məişət həyatında
qadının mövqeyi xeyli zəifləyir, maddi varidata sahib olan, ailə və nəslə başçılıq edən
kişinin cəmiyyətdə mövqeyi xeyli artır, qadına pərəstişi doğuran zəmin sarsılır.
Bununla əlaqədar kişi cinsinə aid heykəllər yaranır.
Kişiyə pərəstiş oda pərəstişlə əlaqələndirilir. Məhsuldarlıq rəmzi kimi gil
manqalların və sacayaqların kişi əlamətini əks etdirən təsvirlərlə hazırlanması halları
məlumdur. Dəfn adətlərində kişiyə pərəstiş aydın müşahidə edilir. Qəbilə başçıları
axirət aləminə çox təmtəraqlı mərasimlə müşayiət olunur. Onların qəbirləri üzərində
böyük kurqanlar qurulur.
İlk tunc dövründə dəfn adətində də dəyişikliklər baş verir: ölülər heç yerdə
yaşayış yeri ərazisində basdırılmır, onlar xüsusi seçilmiş yerlərə aparılırdı. Belə
qəbiristanlarda ayrı-ayrı ailə və nəslə aid dəfn abidələri tikilirdi. Belə abidələr,
görünür, ailə üzvlərinin ölümdən sonra da yaşamasına inamla əlaqədardır.
95
Xankəndinin qarşısında tədqiq olunan kurqanların hərəsində 40-50 ölü
basdırılmışdır. Bu kurqanların qəbirlərində ətrafı kiçik xəndəklə əhatələnmiş, diametri
4,5 m-ə çatan dairəvi meydançalar olmuşdur. Orada bükülü, oturaq və arxası üstdə
uzadılmış ölülərə təsadüf olunmuşdur. Bir çox hallarda ölülərin başı altına gil camlar
və ya daş qoyulmuşdur.
Dəfn olunanlar sağlığında istifadə etdiyi əşyalarla, o cümlədən daşdan,
metaldan və sümükdən əmək aləti, eləcə də qızıl və başqa bəzək əşyaları, içərisinə
azuqə qoyulmuş qab-qacaqla basdırılmışlar. Burada keçi skeletinə də rast gəlinmişdir.
Xankəndi kurqanlarının birinin tədqiqi Azərbaycanın İlk Tunc dövründə bu rayonda
yaşamış əhalinin dəfn adətlərinin və dini təsəvvürlərinin maraqlı xüsusiyyətlərini
aşkar etdi. Qəbir meydançasının bir yarısında ölülər sadəcə basdırıldığı halda, o biri
yarısında ölülər yandırılmışdır. Bu dövrdə ölüyandırma adəti Gəncəçay hövzəsi
abidələrindən də məlumdur. Orada kurqan qəbirlərinin dairəvi meydançası
XƏNDƏKLƏ
əhatə olunmuşdur. Xəndəklərin birində 22 dirəkdən istifadə edərək
meydança ətrafına divar çəkmişlər. Başqa bir kurqanda qəbirin divarı daşla
hörülmüşdür. Bu kurqanlann qəbirlərində ölüyandırma adəti müşahidə edilmişdir.
Gəncə şəhəri yaxınlığındakı bir kurqan qəbrində insan sümükləri, ağac kömürü, kül,
qab parçaları, daşlar və başqa qalıqlar güclü yanmadan bərkimiş kütlə əmələ
gətirmişdir.
Xanlar rayonunda bir kurqanda isə ölüyandırma sal daş üzərində aparılmışdır,
orada çoxlu ağac kömürü, kül və yanmış insan sümükləri qalmışdır. Ölüyandırma
adəti Azərbaycanda Oğuz və Qəbələ rayonlarında da qeydə alınmışdır. Qəbələ
yaxınlığında tədqiq edilən iki kurqanın qəbirlərində kömür və kül qalıqlarının
olmaması ölülərin yandırılmasında yağdan və ya neftdən istifadə olunduğunu
söyləməyə əsas verir. İki qəbirdə 26 ölü yandırılmışdır. Qəbirlərin birinin şərq
hissəsində, çox güman ki, dəfn mərasimi ilə əlaqədar daş səki qurulmuşdur.
Maraqlıdır ki, Qafqazın başqa rayonlarında o dövrdə belə dəfn adəti
yayılmamışdı. İraqı çıxmaq şərtilə, Qədim Şərq ölkələrində də bu adət məlum deyil.
Mesopotamiyanın tarixində ilk dəfə, ölüyandırma adəti Şimali İraqda Xalaf
mədəniyyətinə aid II Yarımtəpə yaşayış yerində müşahidə olunmuşdur. Azərbaycanda
ölüyandırma ölübasdırma adəti ilə yanaşı, sonrakı dövrlərdə də tətbiq olunur.
Ölüyandırma həm də tək ölü basdırılan qəbirlərdə də, məsələn, İlk Tunc dövrü bir
Xaçbulaq kurqanında müşahidə edilmişdir. Ölülərin kütləvi yandırılması
Şamxorçayın Kürə töküldüyü Osmanbozu adlı yerdə, həm də Tərtər rayonunun
Borsunlu kəndi yaxınlığındakı kurqanlarda aşkar edilmişdir. Ölüyandırma adətinə
Azərbaycanın Böyük və Kiçik Qafqaz sahəsi arasında eramızdan əvvəl III minillikdə
geniş ərazidə məskunlaşmış Azərbaycan əhalisinin möhkəm etnik əlamətlərindən biri
kimi baxılmalıdır. İlk tunc dövrü əhalisinin həyatında bir sıra etiqadlar və dini adətlər
möhkəmlənir. Belə ki, Babadərviş yaşayış yerində bir quyu yanmış öküz sümükləri ilə