168
Beləliklə, e.ə. I minilliyin ikinci rübünə yaxın Manna sabit dövlət qurumu idi
və sonralar uzun bir zaman boyunca çox geniş bir ərazini birləşdirib Yaxın Şərqdə iri
dövlətlərdən biri oldu.
Manna çarlığının qüvvətlənməsi və geniĢlənməsi. E.ə. VIII əsrin 40-cı
illərində Aşşur dövlətinin qüvvətlənməsi beynəlxalq vəziyyəti xeyli dəyişdi.
E.ə. 744-cü ildə III Tiqlatpalasar Urartu çarı Sarduri ilə baş verəcək
toqquşmada cinahını möhkəmləndirmək üçün şimal-şərqə yürüşə başlayır, çünki
cəngavər Mada hakimləri əlverişli vaxtda urartuluların təbii müttəfiqi ola bilərdilər.
Aşşur çarının əsil Mada vilayətlərinə soxula bilmədiyinə baxmayaraq, yürüş
ümumiyyətlə uğurlu oldu. III Tiqlatpalasar şərqdə iki yeni əyalət - Parsua və Bit-
Xamban vilayətlərini yaradır.
743-cü ildə Aşşur çarı Urartu çarını birinci güclü məğlubiyyətə uğradır.
Sardurinin qüvvələrini tamam əzmək mümkün olmadı. Buna görə də 739-cü ildə
Tiqlatpalasar daha qəti tədbirlərə başlayır. III Tiqlatpalasar ömrünün son on ilində
əsasən öz qorxulu düşmənini-Urartulu Sardurini qəti darmadağın etməklə məşğul idi.
Uzun sürən bu inadlı mübarizə, nəhayət, 735-ci ildə Aşşurun xeyrinə qurtardı. Sarduri
məğlub edildi. III Tiqlatpalasar məqsədinə çatdı. Bunun ardınca o, qərbə üz tutdu və
bir sıra uğurlu müharibələrdən sonra "bütün Qərbin süzereni" oldu, "dənizə gedən yol
onun üzünə açıldı". Cənubda Babilistan ələ keçirildi. Beləliklə, Aşşur Ön Asiyanın
şərqində yenidən birinci oldu.
Manna beynəlxalq vəziyyətin dəyişməsindən istifadə etdi. III Tiqlatpalasarın
öz Şərq yürüşlərində Manna ərazisinə girməməsi həm aşşurluların Manna ilə dostluq
münasibətlərinə, həm də, görünür, Manna çarlığının gücünə sübut ola bilər.
İki qüdrətli rəqib arasında gedən mübarizə mannalıların əl-qolunu açdı və
onlar ayrı-ayrı vilayətləri bir-bir öz torpaqlarına qataraq Manna çarlığını xeyli
gücləndirdilər. Şübhəsiz, Sardurinin darmadağın edilməsi bütün Cənubi Azərbaycan
ərazisini Mannanın tabeçilyinə keçirdi. Bunu ondan görmək olar ki, sonralar II Sarqon
dövründə, Mannadan ayrılmış Zikertu, Uişdiş, Messi və digər vilayətlər bir vaxtlar
Manna çar xanədanına tabe idilər və qədim mətndə deyildiyinə görə, "Manna çarının
canişinləri" sayılırdılar.
Mannanın güclənməsi, görünür, VIII əsrin 20-ci illərinin axırlarınadək davam
etmişdi. Bu vaxtdan Urartunun köməyi sayəsində Mannanın "böyük canişinləri"
ondan qopub ayrılmağa başlamışdılar.
Mannanın gücləndiyi və genişləndiyi dövrdə yarımmüstəqil ucqar hakimlərin
torpaqları ona tabe idi. Mənbələr Marağa-Səhənd rayonunda yerləşən Uişdiş
(urartulularda - Uqişti) vilayətinin, cəngavər bir tayfa yaşayan, cənub-qərbdə Parsua
ilə qonşu, şimal-şərqdə Gizilbunda ilə həmsərhəd olan çox geniş Messi (Mesu, Missi)
vilayətinin adını çəkir. Messi Mannaya çar Ullusunu zamanında birləşdirilmişdi.
Mannalılar onun sərhədində Sirdakka (Zirdiakka) qalasını tikmişdilər.
169
Andia Mannadan ən uzaqda olan vilayət idi. O, Səfid-Rud çar vadisinin aşağı
və orta hissəsində yerləşir, "qürubda olan Böyük dənizə" (Kaspi dənizi nəzərdə
tutulurdu) qədər uzanırdı. Mannalılar Andianı Manna çarlığının qüdrətli vaxtında
istila etmişdilər. Doğrudur, vilayətin hökmdarları ayrılmağa can atır və Mannanın
düşmənləri ilə ittifaqlar bağlayırdılar.
Göstərilən vilayətlərdən əlavə, Urmiya hövzəsinin şimal-şərq hissələrində,
Manna və Urartunun şimal sərhədlərinin qovşağında Subi və Bari vilayətləri də vardı,
bunlara Sanqibuti də deyilirdi. II Sarqon Bari vilayətində iki möhkəmləndirilmiş
qalanın - at tövlələri və arpa ilə dolu anbarları olan Tarui və Tarmakisa qalalarının
adını çəkir.
Asılı vilayətlər də daxil olmaqla Manna Urmiya gölünün bütün cənub
hövzəsini, Urmiya ilə Araz arasındakı suayırıcınadək gölün şərq sahilini, habelə
Qızılüzən çayı hövzəsinin xeyli hissəsini və ondan cənubda yerləşən rayonları əhatə
edirdi. Güman etmək olar ki, Manna ərazisi gələcək Mada Atropatenası –
At
a
/
u
rpatakana, yəni Cənubi Azərbaycana təxminən uyğun gəlirdi.
Çox ehtimal ki, Mannanın ən böyük tərəqqisi çar İranzunun sələflərinin
hökmranlığı dövrünə və onun hökmranlığının başlanğıcına təsadüf edir. İranzunun
sələflərinin adları bizə məlum deyil.
İranzu zamanında Mannanın Qədim Şərqdə güclü dövlətlərdən birinə
çevrilməsi yarımmüstəqil ucqar çarlıqları narahat etməyə və Urartu dövlətini təşvişə
salmaya bilməzdi. Mannanın öhdəsindən gələ bilməyən Urartu onun hakimiyyəti
altında olan vilayətləri ona qarşı qaldırmağa cəhd edir. İranzunun hökmranlığının axır
vaxtlarında onun mövqeləri zəifləyir.
E.ə. VIII əsrin 20-ci illərinə yaxın Mannanın vəziyyəti artıq ağır idi. Mannadan
ayrılmış Zikertu, Uişdiş, Misi, Andia hökmdarları, habelə Aşşur dövləti ərazisinə
hücum etməyə cürət edən Urartu çarı I Rusa tərəfindən sıxışdırılan Manna çarı
İranzunun bircə çarəsi qalırdı: Neynəva hökmdarlarının ali hakimiyyətini tanımaq və
beləliklə, vəziyyəti az da olsa düzəltmək.
İranzunun açıq-aşkar II Sarqonun tərəfinə keçməsi I Rusanın və Zikertu "çarı"
Metattinin ona qarşı düşmənçiliyini daha da şiddətləndirdi. Metatti Aşşur əleyhinə
koalisiyanın ən fəal başçılarından biri idi. Müttəfiqlərin ikisi də İranzunu sıxışdırmağa
başladı. 719-cu ildə İranzunun öz şəhərləri - Şuandaxul və Durdukka onun əleyhinə
üsyan qaldırdılar. Metatti onlara hərbi yardım göstərdi. Sukka, Bala, Abitikna
şəhərləri də ayrılıb düşmənlərin tərəfinə keçdilər.
Manna çarı İranzu aşşurluların köməyini axtarmağa məcbur oldu. Urmiyaboyu
rayonda Aşşurun mövqeləri elə bir təhlükə qarşısında qalmışdı ki, II Sarqon dərhal
əks-tədbir görmək qərarına gəldi, xüsusilə də ona görə ki, cənubda Elam
vilayətlərində və ondan şərqdə də qüdrətli Aşşur dövlətinin siyasətindən narazılıq