va yomonlik», «ezgulik va yovuzlik», «adolat va adolatsizlik» kabi axloqiy
kategoriyalarning dastlabki elementlari shakllangani, din kishilik jamoasini
mazkur kategoriyalar atrofida jipslashtira olgani bois, unda dunyoqarash,
integrativ, regulyativ, kompensatorlik va boshqa funksiyalar
mustahkamlandi.
Hozirgi kunga kelib, din ijtimoiy hayotning muhim omiliga aylandi,
u ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o‘rnini saqlab qoldi. Lekin uning ahamiyati
turli ijtimoiy-siyosiy tuzumlarda turlichadir. Din yetakchi mafkura
hisoblangan davlatlar ham talaygina. Dunyoning qator davlatlarida din
o‘zining siyosiy mavqeini mustahkamlash uchun harakat qilmoqda.
Mustaqillikdan keyin dinning ijtimoiy-siyosiy salmog‘i o‘zgargan
bo‘lsa-da, u bilan bog‘liq muayyan muammolar kelib chiqmoqda. Shu bois
O‘zbekiston Konstitutsiyasida dinning mamlakatimizdagi ijtimoiy o‘rni aniq
belgilab qo‘yilgan. Xususan, uning 31-moddasida: «Hamma uchun vijdon
erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech
qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan
singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi», – deb ta’kidlanadi.
Istiqlol arafasida, Markaziy Osiyoda diniy omil mavqeining ortib
borishini hisobga olib, 1991 yil 14 iyunda «Vijdon erkinligi va diniy
tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. Bu qonun jamiyatni
demokratlashtirish ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, tobora kuchayib
borayotgan mustaqillik uchun g‘oyaviy kurash ta’sirida sobiq O‘zbekiston
sho‘ro hukumati tomonidan qabul qilingan edi.
Keyingi yillarda O‘zbekistonda dinga munosabat tubdan o‘zgardi.
Mustabid tuzum davrida dinga nisbatan bir yoqlama (taqiqlovchi) mu-
nosabat o‘rnini diniy e’tiqod erkinligi egalladi. Bu narsa asosan ijobiy
bo‘lsa-da, sekin-asta salbiy tus ola boshladi. Diniy bilimlardan uzoq davr
mahrum bo‘lgan ayrim kishilar g‘ayridiniy, ekstremistik janggarilik
ruhidagi, Imomi A’zam mazhabidan farq qiluvchi ayrim aqidalarga
ergasha boshladilar. Diniy e’tiqodga ham islohot niqobi ostida azaliy diniy
an’analarimizga zid bo‘lgan turli oqim va mazhablar vakillari kirib kela
boshladilar. Shu davrda qurila boshlangan ko‘plab masjidlarda o‘tmishi
noma’lum bo‘lgan g‘araz maqsadli kimsalar «in qura» boshladilar. Ular
jamiyat hayotida siyosiy mavqega ega bo‘lish, islom diniy partiyasini
tuzishga harakat qildilar. Ayrim viloyatlarda mavjud hukumat organlariga
muqobil bo‘lgan diniy tashkilotlar ham tuzildi.
Bunday ziddiyatli davrda din rivojida ko‘plab ijobiy natijalarga ham
erishildi. Islom diniga beqiyos hissa qo‘shgan buyuk allomalar, din
peshvolarining nomlari qayta tiklandi, islom dinining taraqqiyotiga doir
5
qator tadbirlar, ilmiy-amaliy anjumanlar o‘tkazildi. Bunday tadbirlar
O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan boshqa diniy konfessiyalarda ham
amalga oshirildi. Bu tadbirlarning ayrimlarini sanab o‘tish kifoya.
Masalan, 1991 yil 11 aprelda «Ro‘za hayiti» va «Qurbon bayrami»ni
milliy bayram deb e’lon qilish haqida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining farmoni qabul qilindi. 1992 yil 7 martda O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Din ishlari bo‘yicha qo‘mita
tashkil qilish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni,
1992 yil 1 aprelda esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
qarori qabul qilindi.
Ta’kidlash joizki, 1993 yil 16 sentabrda islom dinida naqshbandiya
tariqatiga asos solgan Xoja Bahovuddin Naqshband tavalludining 675
yilligi Buxoro shahrida keng nishonlandi. 1993 yil 23–24 oktabrda
O‘zbekiston Respublikasi hukumatining qarori bilan va Buyuk
Britaniyaning Oksford universiteti ishtirokida Samarqand shahrida «Imom
Buxoriy: hayoti va davri» mavzuida xalqaro anjuman o‘tkazildi. 1994 yil
18 oktabrda yana Samarqand shahrida islom ilmiga katta hissa qo‘shgan
alloma Xo‘ja Ahror Valiy tavalludining 590 yilligi keng nishonlandi. 1995
yilning noyabrida Mahmud az-Zamaxshariyning 920 yilligi va Najmiddin
Kubro tavalludining 850 yilligi Xorazmning Urganch shahrida nishon-
landi. 1998 yil 23 sentabrda muftiy Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon
tavalludining 90 yilligiga bag‘ishlangan ilmiy-amaliy anjuman Toshkent
shahrida o‘tkazildi. 1998 yil 23 oktabrda esa Imom al-Buxoriy
tavalludining 1225 yilligi Samarqand shahrida nishonlandi va Imom al-
Buxoriy majmuasi ochildi. Bu tadbirlar bevosita O‘zbekiston Respublikasi
hukumatining tashabbusi va qo‘llab-quvvatlashi natijasida amalga
oshirildi.
1998 yilga kelib mamlakatda din va diniy faoliyat shu qadar keng
quloch yozgan ediki, ezgu ishlar bilan bir qatorda, yovuz, qora niyatlarni
amalga oshirish, mamlakat hayotini diniy o‘zanga burib yuborish uchun
sharoit yaratishga urinishlar ham ko‘zga tashlanib qoldi. Bu holat
mantiqan va tarixan 1991 yil 14 iyunda qabul qilingan «Vijdon erkinligi va
diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonunning hayotdan orqada qolganligini
ko‘rsata boshladi. Shu bois 1998 yil 1 mayda ushbu qonunning yangi
tahrirda qabul qilinishi hayot taqozosi bo‘ldi. Bu qonun eskisidan farq
qilib, dindor shaxs va diniy tashkilot faoliyatining amaldagi
Konstitutsiyasi va qonunlar asosida tartibga solinishini, fuqarolar
konstitutsiyaviy huquqlarining poymol etilishiga barham berilishini,
6
O‘zbekiston tanlagan taraqqiyot yo‘lining saqlab qolinishini, mamlakatda
demokratiya prinsiplarining himoya qilinishini ta’minlashi lozim edi.
«Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonunning
hayotga joriy qilinishi dinga va diniy tashkilotlarga g‘araz maqsadlar bilan
kirib olgan, mamlakat hayotini diniy o‘zanga burib yuborishni o‘z oldiga
maqsad qilib qo‘ygan turli unsurlarni bezovta qila boshladi. Bunday qora
niyatli unsurlar endi to‘g‘ridan-to‘g‘ri zo‘ravonlik, kuch ishlatish yo‘li
bilan o‘z manfur va jirkanch maqsadlariga erishmoqchi bo‘ldilar.
Mash’um 1999 yil 16 fevral, 2004 yil 29, 30 mart – 1 aprel, 2005 yil
12–13 may voqealari bu jarayonlarning asl mohiyatini ko‘rsatdi. Buning
oqibatida ko‘plab begunoh odamlar hayotdan ko‘z yumdilar. Ushbu
voqealar dinning jiddiy mafkuraviy omilga aylanib borayotganligini, ko‘p
millatli davlat sharoitida u diniy nizolar chiqishi uchun ayrim siyosiy
kuchlarga qo‘l kelishi mumkinligini ko‘rsatdi. Natijada dinni, uning tarkibi
va jamiyat hayotidagi o‘rnini ilmiy o‘rganish ehtiyoji tug‘ildi.
O‘zbekiston, milliy tarkibiga ko‘ra, ko‘p millatli davlat hisoblanadi.
Hozir respublikamizda 130 dan ortiq millat va elatlarning vakillari
istiqomat qilmoqda, 20 ga yaqin diniy konfessiya (lotincha confessionalis
so‘zi e’tiqodga oid, cherkovga tegishli degan ma’nolarni anglatadi)
faoliyat ko‘rsatmoqda, 80 dan ziyod milliy markazlar ishlab turibdi.
Tabiiyki, millatlararo totuvlik va hamjihatlikni ta’minlash demokratik
davlat sharoitida nafaqat davlat siyosatining izchil va kuchli bo‘lishini,
balki, avvalo, diniy konfessiyalar o‘rtasida o‘zaro hurmat va do‘stona
munosabatlar qaror topishini, eng asosiysi, har bir fuqaroning din, diniy
mazhablar, dinning tarixi va hozirgi hayotda tutgan o‘rni haqida ilmiy
tasavvur va tushunchalarga ega bo‘lishini talab qiladi.
Aynan shunday ehtiyojlar dinshunoslikning ijtimoiy mavqeini va
hozirgi ahamiyatini belgilaydi. Dinshunoslik tarix, falsafa, siyo-
satshunoslik, sotsiologiya, huquq va boshqa fanlardan farq qilib, din
hodisasining tarixiy, ijtimoiy-siyosiy va gnoseologik (grekcha gnosis –
bilish, logos – ta’limot degan ma’nolarni anglatadi) ildizlarini ochib
beradi, diniy aqidaga umumilmiy metodlardan biri bo‘lgan tarixiylik va
mantiqiylikning dialektik birligi orqali yondashadi. Dinshunoslik fanining
yana bir muhim xususiyati shundaki, u dinni ilmiy asosda, dunyoviy nuqtai
nazardan o‘rganadi, dinshunoslikning predmetini, din, uning kelib
chiqishi, vazifalari va rivojlanishini, tuzilishi va tarkibiy qismlarini,
jamiyat tarixida namoyon bo‘lish shakllarini, shaxs va jamiyat hayotida
tutgan o‘rnini, madaniyat sohalari bilan o‘zaro aloqadorligini tahlil qiladi.
7
Dostları ilə paylaş: |