Dinshunoslik IIV Akademiyasida hamda boshqa yuridik va o‘rta max-
sus ta’lim muassasalarida o‘rganiladigan musulmon huquqi fanidan farq
qiladi. Dinshunoslik din hodisasining nafaqat huquqiy, balki axloqiy-
ma’naviy, madaniy-ma’rifiy, tarixiy-iqtisodiy jihatlarini, diniy aqidalarning
mohiyatini, diniy mazhab va oqimlar, ularning asosiy da’vatlari, xususan,
mafkuraviy da’volarini ham o‘rganadi. Shu ma’noda dinshunoslik keng
qamrovli xususiyatga ega bo‘lib, dinning mavjud barcha jihatlarini
umumlashgan holda tahlil qiladi, uning ijtimoiy mavqeini aniqlaydi.
Dinshunoslik faniga ehtiyoj yuzaga kelishining yana bir sababi shun-
daki, sobiq Ittifoq davrida o‘qitilgan «Ilmiy ateizm» kursi vijdon va e’tiqod
erkinligi ta’minlangan mamlakatda o‘z mavqeini yo‘qotdi, diniy e’tiqodga
keng imkoniyatlar yaratildi. E’tiqod erkinligiga tashna xalq ichida diniy
tasavvurlarga ehtiyoj nihoyatda ortdi. Ammo bu holatdan o‘z manfaati
yo‘lida foydalanishga urinuvchi yovuz kuchlar ham paydo bo‘ldi. Din, uning
tarkibi va vazifasi haqida deyarli tasavvurga ega bo‘lmagan kishilar, diniy
savodsizliklari sababli, turli makkor siyosiy kuchlarning tuzog‘iga ilindilar.
Din niqobi ostida ish ko‘ruvchi manfur va jirkanch kimsalar azaliy diniy
qadriyatlarimizning tiklanishiga yo‘l qo‘ymay, diniy bilishni janggarilik va
takabburlik o‘zaniga burib yuborishga harakat qildilar.
Bunday harakatlarning misoli sifatida Namangan viloyatidagi 1991–
1992 yillar voqealarini keltirishimiz mumkin. U yerda bir guruh unsurlar
diniy poklanish, azaliy diniy qadriyatlarni tiklash niqobi ostida mavjud
konstitutsiyaviy tuzumni o‘zgartirish, mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirgan
yosh davlatni diniy davlat taraqqiyoti o‘zaniga burib yuborishga harakat
qildilar. Ular xalqimizning azaliy diniy qadriyatlaridan farq qiluvchi
vahhobiylik g‘oyalarini targ‘ib qilib, diniy bilimlardan uzoq kishilarni
haqiqiy islom niqobi ostida o‘z ta’sir doirasiga tortdilar. Ular manfur
maqsadlarini amalga oshirishda turli jinoyatchi unsurlardan, janggari
kallakesarlardan foydalandilar.
2005 yilning may oyidagi Andijon voqealari esa diniy mutaassiblik va
terrorizmning haqiqiy qiyofasini yana bir marta namoyon qildi. Uning
tashkilotchi va ishtirokchilari mamlakatimizdagi barqarorlikni qurolli fitna va
xorijdagi «demokratiya» uchun yollanma kurashchilar yordamida buzishga
urinib ko‘rdilar. Islom bayrog‘i ostida konstitutsiyaviy tuzumni ag‘darib
tashlashga da’vatlar xalqimizning g‘azab to‘lqiniga urilib, parchalanib ketdi.
Afsuski, mamlakat huquqni muhofaza qiluvchi organ vakillarining
muammoni tinch muzokaralar bilan hal qilishga urinishlari samara bermadi.
Diniy ekstremistlar va terrorchilar murosasizlik yo‘lini tutib, tinch aholining
qurbon bo‘lishiga sababchi bo‘ldilar. Demokratiya xavf ostida qolgan
8
yuqoridagi vaziyatda O‘zbekiston Prezidenti olib borgan oqilona siyosati
tufayli mustaqilligimizga tahdid bartaraf etildi. Oqibatda bunday aqida-
parastlarning payi qirqildi. Adashgan shaxslar to‘g‘ri yo‘lning ahamiyatini
kechroq anglab yetdilar (Bu haqda qo‘llanmaning so‘ngi qismlarida batafsil
to‘xtalamiz).
Dunyoviy, demokratik siyosiy taraqqiyot yo‘lini tanlagan ko‘p
konfessiyali O‘zbekiston uchun diniy davlat qurish milliy va diniy
nizolarning vujudga kelishiga shart-sharoit yaratishi mumkin. Milliy va
diniy tarkibi jihatidan murakkab bo‘lgan mamlakatda faqat millatlararo
tenglik va erkinlik munosabatlarigina milliy birlik uchun sharoit yaratadi.
Mazkur ijtimoiy holat dinshunoslik faniga ehtiyojni yanada oshiradi.
Ushbu ehtiyoj yana bir muhim ijtimoiy hodisa bilan bog‘liq. Ma’lumki,
mustaqil iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyot yo‘liga kirgan
O‘zbekiston jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zosiga aylandi. Ayni
vaqtda u turli diniy mafkuralarga ega davlatlar bilan hamkorlik qilmoqda.
Bunday sharoitda nafaqat huquqni muhofaza qiluvchi organlar
xodimlaridan, balki har bir fuqarodan jahon dinlari, turli diniy oqim va
mazhablar haqida ilmiy tasavvur va tushunchaga ega bo‘lish talab qilinadi.
O‘zbekiston hududida, yuqorida eslatib o‘tilganidek, ko‘plab diniy
konfessiyalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Dinshunoslik fani diniy konfessiyalar,
ularning tarixiy ildizlari, vatani, hozirgi holati va mavqei haqida ham bilim
beradi. Shu ma’noda u falsafiy fanlarga yaqin turadi. Dinshunoslik diniy
e’tiqod va uning tabiati, muayyan diniy dunyoqarash haqida chuqur tahlilsiz
umumiy ilmiy tasavvur hosil qiladi. Dinshunoslik nafaqat islom, balki
jahonning boshqa dinlari – buddaviylik, xristianlik, iudaizm, hinduizm va
boshqa diniy e’tiqodlar haqida ham tasavvur beradi. Dinlarning yo‘nalishlari,
oqimlari (mazhablari) haqida faqat dinshunoslik predmeti orqali keng
tasavvur hosil qilish mumkin. Shu ma’noda, dinshunoslik, o‘z tarkibi va
tabiatiga ko‘ra, umumlashtiruvchi va tartibga soluvchi fan bo‘lib, diniy
e’tiqodning ibtidoiy ko‘rinishidan hozirgi holatiga qadar bo‘lgan tarixiy
evolutsiyasini o‘rganadi.
Dinshunoslik bilimlarning kompleks (lotincha complexus – aloqa,
birikma degan ma’nolarni anglatadi. Predmetlar, harakatlar va vo-
qeliklarning birikmasi bo‘lib, ular bir butunlikka birlashadi) tarmog‘ini
tashkil etadi. Ushbu fan ilohiyot, falsafiy va ilmiy fikr rivoji natijasida
shakllandi.
Diniy bilimlarning tarixan tashkil topgan birinchi shakli ilohiyot
(teologiya grekcha teos – xudo va logos – ta’limot degan ma’noni
anglatadi), ya’ni xudoni o‘rganuvchi ta’limotdir.
9
Ilohiyot muayyan dinning aqida (qoida)larni, muqaddas yozuvlar va
diniy tashkilotlar hujjatlarini odamlarga tushunarli tilda yetkazib beruvchi
ta’limotdir.
Dinga ilohiyot nuqtai nazaridan yondashuv dinni uning ichidan
o‘rganishdir, chunki ilohiyot vakillari dinni faqat xudoga ishongan kishi
tushunishi mumkin deb hisoblaydilar.
Dinni o‘rganishda ilohiy yo‘nalish bilan birga falsafiy va ilmiy
yo‘nalishlar ham mavjud. Falsafiy va ilmiy yo‘nalishlar, ilohiyotdan farqli
ravishda, dinni «ichidan» emas balki «tashqaridan» o‘rganadi. Ularning
dinni o‘rganish usullari ilohiyotnikidan farq qiladi. Falsafiy va ilmiy
yo‘nalishlar dinni tafakkur, mantiqiy-nazariy, empirik-ilmiy prinsiplarga
tayanib o‘rganadi.
Falsafiy va ilmiy yo‘nalishlarning dinga yondashuvidagi umumiy
jihatlari bilan birga o‘ziga xos xususiyatlari ham mavjud. Masalan, falsafiy
yondashuv tevarak atrofdagi voqea-hodisalarning umumiy prinsiplari
hamda qonuniyatlarini topishga, narsa-hodisalarning mohiyatini
aniqlashga intiladi, ularga tanqidiy nuqtai nazardan yondashadi. Bunday
yondashuv mavjud dunyoqarashning qanchalik to‘g‘ri ekanligini
aniqlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, unda ijtimoiy hayotda isbotlanmaganlari
inkor qilinadi, isbotini topganlari yanada rivojlantiriladi.
Falsafiy yo‘nalishda xilma-xil oqimlar mavjud bo‘lib, ular dinga
nisbatan turlicha munosabatda bo‘ladilar. Masalan, din falsafasi oqimi
ilohiyotga o‘xshash vazifalarini bajaradi. Lekin ilohiyotdan farqli o‘laroq,
xudo va diniy qadriyatlarning obyektiv mavjudligini ilmiy jihatdan
isbotlashga intiladi.
XIX asrning o‘rtalarida dinni o‘rganishda ilmiy yondashuvning
shakllanish jarayoni uzil-kesil yakunlandi. Shu davrda tabiiy va ijtimoiy
fanlarning rivojlanishi natijasida qo‘lga kiritilgan yutuqlarga tayanib, dinni
yerdagi sabablarga bog‘lab tushuntirish imkoniyati yuzaga keldi.
Ilmiy yo‘nalish dinni ijtimoiy hayotning bir sohasi sifatida uning
boshqa sohalari bilan o‘zaro aloqadorlikda o‘rganadi. U din qanday
shakllangan, kishilarda qanday qadriyatlar, normalar va xulq-atvor
obrazlarini vujudga keltirishi, diniy tashkilotlarning qanday faoliyat
ko‘rsatishi, dinning jamiyatda qanday funksiyalarni bajarishi kabilarni
o‘rganadi.
XIX asrning oxirlarida dinni ilmiy o‘rganish asosida bilimlarning
maxsus tarmog‘i – dinshunoslik fani shakllangan. Dinshunoslik fanining
vazifalari quyidagilardan iborat:
10
Dostları ilə paylaş: |