diniy urf-odatlar, marosimlar, an’analar va bayramlarni misol qilib
keltirishimiz mumkin.
Dinning regulyativlik vazifasi dindorlar faoliyatining tartibga solinishi
qonuniylashtirilishini taqozo etadi. Bu esa uning legitimlik vazifasini
keltirib chiqaradi. Mazkur vazifani birinchi bo‘lib amerikalik sotsiolog
olim T. Parsons ajratgan. Uning fikricha, muayyan qonuniyliksiz, ya’ni
legitimliksiz hech bir ijtimoiy tizim mavjud bo‘la olmaydi. Legitimlik
vositasida jamiyat a’zolarining xatti-harakatlari muayyan qolipga solinadi,
jamiyatda barqarorlik ta’minlanadi. T. Parsons diniy normalarni jamiyat
taraqqiyoti davomida shakllanib, o‘zgarib va rivojlanib boruvchi boshqa
ijtimoiy normalardan ustun qo‘yadi, chunki diniy normalar jamiyatning
axloqiy-ma’naviy tartibini belgilaydi.
Legitimlik dindorlarning e’tiqod bilan bog‘liq o‘zaro aloqalarini
taqozo etadi. Bu esa uning navbatdagi aloqa vazifasini yuzaga keltiradi.
Dinning aloqa vazifasi dindorlarni diniy mafkura vositasida birlashtiradi.
Shu bilan birga, jamiyat va shaxs o‘rtasida o‘zaro aloqa o‘rnatilishiga
yordam beradi.
Yuqoridagi tahlildan ko‘rinib turibdiki, din o‘z tarkibiga ko‘ra juda
murakkab va rang-barang mazmunga ega. U insonning hissiy-obrazli
faoliyatidan tortib hayot ma’nosini anglashi bilan bog‘liq bo‘lgan yuksak
axloqiy-ma’naviy faoliyati, tafakkuri va ijodiga xos hodisalarni qamrab
oladi. Din tarkibida axloqiy elementlar bilan birga huquqiy va siyosiy
jihatlar ham mavjud. Shu bois dinga faqat axloqiy-ma’naviy hodisa deb
qarash noto‘g‘ri. Unda qonuniylik va uni siyosiy jihatdan
mustahkamlashga qaratilgan ruhiy imkoniyat ham mavjud. Dinning
bunday jihatlarini mazkur qo‘llanmada alohida mavzu tarzida o‘rganamiz.
Nazorat uchun savollar va topshiriqlar
1. Dinshunoslik fanining predmeti va vazifalari nimalardan iborat?
2. Dinshunoslikning boshqa gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar
bilan aloqadorligini tahlil qiling.
3. Dinshunoslikning boshqa fanlardan farqli jihatlarini aniqlang.
4. Ichki ishlar organlari xodimlarining dinshunoslik fanini o‘rganish
zaruriyati nimalardan iborat?
5. Dinning tarkibiy qismlari deganda nimani tushunasiz?
6. Diniy psixologiya nima?
20
7. Diniy mafkura nima?
8. Diniy mafkuraning xususiyatlarini aytib bering.
9. Diniy marosimning qanday shakllarini bilasiz?
10. Diniy tashkilot deganda nimani tushunasiz?
11. Din jamiyatda qanday funksiyalarni bajaradi?
21
2-mavzu
DINNING ILK SHAKLLARI VA ULARNING INSON
DUNYOQARASHIGA TA’SIRI
Dinning vujudga kelish sabablarini o‘rganishga asosiy
yondashuvlar
Dinning vujudga kelish sabablarini o‘rganish qadimdan insoniyatni
qiziqtirib kelgan va hozir ham bu muammo o‘zining dolzarb ahamiyatini
yo‘qotmagan. Masalaning murakkabligi shundaki, ilk diniy qarashlar
paydo bo‘lgan insoniyat tarixining qadimgi davrlaridan bizgacha yetib
kelgan ashyoviy manbalar va etnografik ma’lumotlar ilmiy xulosa
chiqarishimiz uchun yetarli emas.
Qadimgi davrlardan dinni o‘rganishda muammoga yondashuv va ular-
ni hal etish usullari bilan o‘zaro farq qiladigan ilohiyot va ilmiy
yo‘nalishlar yuzaga kelgan.
Ilohiyot ta’limotiga ko‘ra olam, undagi barcha narsa va jonzodlarni
xudo yaratgan. Olamdagi barcha hodisa va jarayonlar uning irodasi bilan
yuz beradi. Jahon dinlaridan biri bo‘lgan xristianlik ta’limotiga binoan
xudo insonni o‘zining jismiga monand qilib yaratdi va moddiy olamga
egalik qilishni buyurgan. Xudo borliqni, shu jumladan, insonni ham
yaratgan vaqtda u bilan bevosita muloqotda bo‘lgan. Lekin, Odam Ato
(Adam) va Momo Havo (Yeva) xudoning irodasini bajarmay gunohga yo‘l
qo‘yganligi sababli, u bilan bevosita muloqot imtiyozidan mahrum bo‘ldi.
Lekin xudo insonga xalos bo‘lish imkoniyatini berdi. Insoniyat xudoni
bilish, ilohiy haqiqatni idrok etish salohiyatini saqlab qoldi. Zero, inson-
ning xudo bilan bevosita aloqani qayta tiklash yo‘lidagi faoliyati umumiy
nom bilan din deb ataladi.
Insoniyat xudo bilan aloqadan mahrum bo‘lganidan keyin jaholat,
zulmat, adolatsizlik, yovuzlik va muhtojlik kabi vayronkor kuchlarga qarshi
tinimsiz kurash olib borishga duchor qilindi. Qiyin sinovlarga duchor bo‘lgan
inson xudoni bilish maqsadidan voz kechmadi. Uning bu boradagi dastlabki
qadami xudoga ibodat qilishdan boshlangan. Injilda qayd etilishicha, inson
dastlabki ibodatida xudoga qurbonlik keltirgan. Mashaqqatli mehnat bilan
topgan mahsulotining bir qismini qurbonlikka bag‘ishlagan va yo‘l qo‘ygan
xatosi uchun har qanday sinovlardan o‘tishga tayyorligini namoyish etgan.
Ilohiyot insoniyat tarixini xudoni bilish tarixi deb biladi. Odamzod
asrlar davomida xudoni bilishga intilib, moddiy dunyo to‘g‘risidagi
bilimlarini takomillashtirib bordi va bu jarayon hali nihoyasiga yetgani
yo‘q.
22
Kishi xudoga e’tiqod qilishni dastlab yakka xudoga sig‘inishdan
boshlagan. Keyinchalik turli obyektiv va subyektiv sabablar tufayli tabiat
voqeliklarini ilohiylashtirgan va ko‘pxudolik paydo bo‘lgan. Uzoq vaqt
davom etgan izlanishlardan keyin yagona xudoga sig‘inish yana qayta
tiklandi. Ilohiyot an’analariga asoslanadigan dinshunoslar din tarixini
yuqorida qayd etilgan prinsiplar asosida o‘rganadi.
Fan dinning vujudga kelish sabablarini o‘rganishda boshqa prinsip va
qonuniyatlarga asoslanadi. Olamning g‘ayritabiiy kuch faoliyati natijasida
paydo bo‘lganligi g‘oyasi inkor qilinadi. Fan dinni madaniyatning tarkibiy
qismi sifatida ilmiy uslublarga tayanib o‘rganadi. Dinni ilmiy o‘rganish
dalillarga asoslanadi. Dinshunoslik bu dalillarni tabiiy va ijtimoiy
fanlardan oladi.
Tarixiy manbalarga ko‘ra insoniyat hozirgi holatga ega bo‘lishi uchun
bir necha million yillik tadrijiy rivojlanish davrlaridan o‘tgan. Bu jarayon
bir qator bosqichlarga bo‘linadi. Miloddan avvalgi 40–35-ming yilliklarda
«Xomo xabilis» (ishbilarmon odam) o‘rnini «Xomo sapiyens» (ongli
odam) egallagan. «Xomo sapiyens»ning dastlabki vakili «kromanyon
odam» ajdodlaridan jismoniy tuzilishi, fiziologik va ruhiy imkoniyatlari
bilan keskin farq qilgan. Shu davrdan boshlab madaniyatning muhim
elementlari til orqali muloqot qilish, qon-qardoshlik aloqalari, o‘zaro
munosabatlarni axloq normalari asosida tartibga solish singari madaniyat
elementlari vujudga kelgan.
Bizgacha yetib kelgan arxeologik manbalarning tasdiqlashicha, yuqori
paleolit davridan boshlab odamlar vafot etgan urug‘doshlarini ko‘mish
marosimini amalga oshirganlar. Marhumlarning tanasiga rangli bo‘yoq
surtilgan, qabriga ov va mehnat qurollari, maishiy buyumlar qo‘yilgan. Qoya
va g‘orlarda chizilgan sujetlarda odamlar yarim odam va yarim hayvon
qiyofasida tasvirlangan. Ushbu ma’lumotlar ham o‘sha vaqtda dinning paydo
bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Dinning vujudga kelish sabablarini ilmiy o‘rganish qadimgi davrlardan
boshlangan. Dastlabki ilmiy qarashlar Qadimgi Sharq va Qadimgi O‘rta Yer
dengizi sivilizatsiyalarida namoyon bo‘lgan. O‘rta Yer dengizi havzasida
vujudga kelgan Qadimgi Grek va Rim sivilizatsiyalarida dinning vujudga
kelishini ilmiy o‘rganishda katta yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Qadimgi grek
mutafakkirlari bunga munosabat masalasida ikki oqimga bo‘linadi. Birinchi
oqim tarafdorlari odamlarning xudoga e’tiqod qilishi sabablarini ruhiy (ideal)
kuchlarning obyektiv mavjudligi bilan bog‘lab tushuntirganlar; ikkinchi
oqim tarafdorlari esa dinning vujudga kelishini tabiiy va ijtimoiy sabablarini
axtarib topishga harakat qilganlar. Ularning fikrlariga ko‘ra, din o‘z-o‘zidan
23
Dostları ilə paylaş: |