Tasdiqlayman” Koson 2-son kasb-hunar maktabi direktori I. M. Karimov

2.Yoʼlning burilish qismlarida nima sababdan avtomobillarning yurishi tezligi cheklanadi?

Tinglaydilar Yozib oladilar,

Taяnch tushunchalar:
Tⸯqnashishga doir masalalar.
Mashg’ulot shiori:
O’qishga imkon borligi-bu buyuk BAXT!
(S.A.Chapligin)


2-Ilova
“Tushunchalar taxlili” usuli uchun o’quv topshirig’i:

1-Kichik guruh uchun topshiriq

TUSHUNCHA	MAZMUNI
Kosmik tezlik haqida gapiring
G ning fizik ma’nosini tushuntiring
Yopiq sistema
Fazo va vaqt

TUSHUNCHA	MAZMUNI
2-kosmik tezlik haqida gapiring
Polispat
Kuch yelkasi nima
Kuch momenti

-Kichik guruh uchun topshiriq

TUSHUNCHA	MAZMUNI
Geosentrik orbita nima
1-kosmik tezlikni fizik ma’nosi nimadan iborat
Inertlik
Kuchni ,irligi nima

4-Kichik guruh uchun topshiriq

TUSHUNCHA	MAZMUNI
Aylanish o’qi nima
Orbita deganda nimani tushunasiz
Kevindishni hisoblagan soni
Erkin tushish tezlanishi

3-Ilova
1-Slayd

Siz ko‘pgina jangari fil mlarni tomosha qilganingizda, haydovchi avtomobil rulini keskin yon tomonga burganida mashina ag‘darilib ketganligini ko‘rgansiz. Sirkda motosiklchining devor bo‘ylab yurganligini ham ko‘rganlar bor.Shunday tajriba o‘tkazib ko‘raylik. Chelak ichiga ozgina suv solib, uni vertikal tekislikda aylantiraylik. Chelak aylanish davomida yuqori nuqtadan o‘tayotganda chelakdagi suv to‘kilmasdan o‘tadi.




Yuqorida keltirilgan misollardan mashinani ag‘daruvchi, motosiklchini devorga siqib turuvchi va chelakdagi suv og‘irligini muvozanatlovchi kuch mavjudligi kelib chiqadi.
Markazdan qochma kuchni aylanuvchi jismlarda hamda jism harakati davomida burilishi zarur bo‘lgan hollarda hisobga olinadi.Xuddi shunday yo‘lning burulish qismlarida markazga intilma kuch
ta’sirida vertikal holatdan og‘ish kuzatiladi.Jismni ixtiyoriy harakatini ko’rganda uni ikki asosiy harakat — ilgarilanma va aylanma harakatlarning yig’indisisifatida qarash mumkin, ya’ni umumiy ko’chish:

S S_ilg S_ayl. (7.1)

Kattiq jismning bundayharakatini yassi harakat deyiladi. SHunga ko’ra qattiq jism tezligini shunday yozish mumkin:

2-Slayd

3-Slayd

V V_ilg V_ayl , (7.2)

bu yerda –V_ilg ,V_aylilgarlanma va aylanma harakat tezligi. Aylanish jarayonida har xil nuqtalarda har xil bo’ladi:

V_ayl R , (7.3)

bu yerda - burchaktezlik,R -nuqtaning radius-vektori. Demak, qattiq jismning murakkab harakatining tezligi shunday bo’ladi:

V V_ilg R . (7.4)

4-Slayd

Qattiq jism qo’zg’almas o’q atrofida aylanganda uning harakati uchun Nyutonning 2-qonunini tadbiq etish mumkin. Buning uchun qattiq jismning aylanma harakatini xarakterlaydigan ikki fizik kattalik—kuch momenti Mva inersiya momenti I kiritiladi.
Qattiq jismni aylantiruvchi kuchning momenti Mdeb, shu kuch F ning ko’rilayotgan nuqtasidan aylanish o’qigacha bo’lgan R masofaga ko’paytmasiga aytiladi:

M FR . (7.5)

Kuchmomentining birligi 1N*m .

5-Slayd

Biror jismning aylanish o’qiga nisbatan inersiya momentiI deb, jism massasini shu o’qqacha bo’lgan masofa kvadrati ko’paytmasiga aytiladi.

I mR². (7.6)

Inersiyamomentining birligi XBS da 1kg*m²
Endi aylanma harakatdinamikasining asosiytenglamasini shunday yozishmumkin:

M I I , (7.7)

bu yerda - burchak tezlanish.
Ko’rilgan (7.7) ifoda aylanma harakat uchun Nyutonning 2-qonunini ifodalaydi. Biz uchun yangi
Biror jismning aylanish o’qiga nisbatan inersiya momentiI deb, jism massasini shu o’qqacha bo’lgan masofa kvadrati ko’paytmasiga aytiladi.

I mR². (7.6)

Inersiyamomentining birligi XBS da 1kg*m²
Endi aylanma harakatdinamikasining asosiytenglamasini shunday yozishmumkin:

M I I , (7.7)

bu yerda - burchak tezlanish.
Ko’rilgan (7.7) ifoda aylanma harakat uchun Nyutonning 2-qonunini ifodalaydi. Biz uchun yangi




L I . (7.8)

ifodani (7.7) ga qo’ysak,

M . (7.9)
ni hosil qilamiz. Bu yerda Lkattalik impuls momenti deb ataladi.Ko’rilgan (7.9) ifoda qattiq jismning aylanma harakatining asosiy tenglamasidir. Qattiq jism biror o’qqa nisbatan aylanganda uning kinetik energiyasi quyidagiga teng bo’ladi:

E_ayl (7.10)

Endi qattiq jismning yassi harakatidagi kinetik energiyasini shunday yozamiz:

E_kin E_ayl E_ilg . (7.11)

Bu ifodaning ma’nosi shuki, qattiq jism yassi harakatining kinetik energiyasi uning ilgarlanma harakati va aylanma harakatlarining kinetik energiyalarinig yig’indisiga teng.

6-Slayd

5-Ilova

Toifalash sharxini tuzish qoidasi:

19. 
    Toifalash bo’yicha ma’lumotlarni taqsimlashning yagona usuli mavjud emas.
    
20. 
    Bitta mini-guruhda toifalarga ajratish boshqa guruhda ajratilgan toifalardan farq qilishi mumkin.
    
21. 
    Ta’lim oluvchilarga oldindan tayyorlab qo’yilgantoifalarni berish mumkin emas, bu ularning mustaqil tanlovi bo’la qolsin.
    

O’quvchilar uchun yo’riqnoma:
Toifalashda jism harakatlari turlariga ahamiyat bering!

Toifalash jadvali (Eekspert varag’i)

TOIFALAR

6-Ilova
Uyga vazifa uchun masalalar

1masala
Kuch yelkasi 1,5 m bo’lgan jismga 5N kuch ta’sir qilayotgan bo’lsa hosil bo’ladigan moment qanday

2 masala
Massasi 5 kg jism 2 m uzunlikdagi ipga bog’lanib 18 km/h tezlik bilan aylantirilayotgan bo’lsa,jismga ta’sir qilayotgan markazdan qochma kucnni hisobkang.

22-mavzu. HARAKATLANAYOTGAN GAZLAR VA SUYUQLIKLARDA BOSIMNING TEZLIKKA BOG‘LIQLIGIDAN TEXNIKADA FOYDALANISH
Nazariy mashg’ulotiningo’qitish texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti-80 daqiqa	O’quvchilar soni-30 nafargacha
Mashg’ulot shakli	Nazariy, ommaviy ma’ruza
Mashg’ulot rejasi	1.laminar va trubulent oqim. 2.Oqim uzluksizligi tenglamasi. 3.Bernulli tenglamasi.
O’quv mashg’ulotining maqsadi:Harakatlanayotgan suyuqliklar tezligini bosimga bog’liq bo’lishni texnikada qo’llanish tushunchalarni shakllantirish, umumiy tasavvurlarni berish.
O’qitishnatijasi:Suyuqliklarniharakatiniqattiqjismlardanfarqiniajrataoladilar,lominarvatrubulentoqimlardanfoydalanishyo’larrinimustaqilizlayboshlaydilar
Pedagogik vazifalar: Suyuqliklarning harakati haqida umumiy tushuncha beriladi		O’quv faoliyatini natijalari: Ularning fikrlash qobiliyatlari kengaytiriladi va shakllantiriladi
Suyuqliklar tezligini bosimga bog’liqligi tushuntiriladi Bernulli tenglamasini mohiyatini tushuntirish Samalyot qanotining ko’tarish kuchini tushuntirish		Ularning fikrlash qobiliyatlari kengaytiriladi va shakllantiriladi Suyuqliklar tabiati haqida tushunchalarga ega bo’ladilar Aviasozlik haqida umumiy tushunchaga ega bo’ladilar
O’qitish usullari		Nazariy
O’qitish vositalari		Formulalar, doska, bo’r, axborotli ta’minot; Ko’rgazmali materiallar (slaydlar),
O’qitish shakli		Ommaviy, frontal
O’qitish shart-sharoitlari		Maxsus fizik doimiyliklar koʼrsatilgan vositalardan foydalanishga mo’ljallangan fizika xonasi
Qaytar aloqaning usul va vositalari		Og’zaki so’rov: tezkor so’rov; Nazorat so’rovlari: