Tasviriy san’at haqida

Rangtasvir

Rangtasvir

janrlari

janrlari

Avtoportret

Manzara

Natyurmort

Portret

Tarixiy janr

Botal janr

Maishiy janr

Animalistik janr

Morena janri

 

 

 

 

Х. Stenveyk. «O’tkinchi dunyo». XVII аср

 

---

 

12 

Natyurmort

Natyurmort





Natyurmort

Natyurmort

-

-

fransuzcha

fransuzcha

“

“

nature

nature

-

-

morte

morte

”

”

so

so

’

’

zidan

zidan

olingan

olingan

bo

bo

’

’

lib

lib

, 

, 

“

“

jonsiz

jonsiz

tabiat

tabiat

”

”

degan

degan

ma

ma

’

’

noni

noni

anglatadi

anglatadi

. 

. 

Natyurmort

Natyurmort

gullardan

gullardan

, 

, 

mevalardan

mevalardan

, 

, 

uy

uy

-

-

ro

ro

’

’

zg

zg

’

’

or

or

buyumlaridan

buyumlaridan

tuzilishi

tuzilishi

mumkin

mumkin

. 

. 

 

 

Peyjaj

- manzara janrida tabiat ko’rinishi

o’z aksini topadi. Unda real yoki hayolan

ko’z oldiga keltirilgan joylar, me’morlik

qurilishlari, shahar ko’rinishi (veduta), 

dengiz ko’rinishi (marina) va hokazolar

tasvirlanadi. Voqelik tasviri va inson

atrofini o’rab olgan tabiat ko’rinishi

manzarada o’z aksini topadi. 

 

 

---

 

13 

Yuliy Yulyevich Klever

(1850-1924)

ESKI XIYOBON

OSUDALIK

 

 

 

 

 

---

 

14 

 

 

HAYKALTAROSHLIK

YUMALOQ 

HAYKALTAROSHLIK

RELYEF

GORELEF

BARRELEF

 

 

 

---

 

15 

 

Haykaltaroshlik.

 Tasviriy san'atning turlaridan biri bo'lgan haykaltaroshlik asarlarida borliq 

hajmga  ega  bo'lgan    shakllar  orqali  makonda  tasvirlanadi.  Stol  ustiga  qo'yiladigan  haykalchalar, 

park va xiyobonlarga o'rnatilgan turli haykal va yodgorliklar, binolarning devorlariga, tanga, belgi, 

medal  kabi  buyumlarning  yuzasidagi  bo'rtma  tasvirlar  haykaltaroshlik  san'atining  turli  ko'rinishi 

hisoblanadi. 

 

Haykaltaroshlik  asarlari  o'z  ishlatilish  o'rni,  bajaradigan  vazifasi  va  tayyorlanish  usuliga 

qarab  turlicha  nomlanadi.  Ular  odatda  dumaloq  va  qabariq  ko'rinishda  bo'ladi.  Dumaloq 

haykallarni hamma tomondan aylanib ko'rish mumkin bo'lsa, qabariq haykallarni yuzaga bo'rttirib 

ishlanganligi  sababli  faqat  bir  tomondan  ko'riladi.  Qabariq  haykallar  relef  deb  ataladi.  «Relef» 

fransuzcha so'z bo'lib, yuza degan ma'noni bildiradi. Relefli haykallarda asosiy obrazlar bilan bir 

qatorda, kenglik, tabiat manzaralarining ko'rinishi ham aks etadi. Shuning uchun bunday releflarni 

ba'zan perspektivali relef deb ham yuritiladi. Relef, o'z navbatida, ikki turga bo'linadi. Ulardan biri 

barelef,  ikkinchi  turi  esa  gorelefdir.  «Barelef»  ham  fransuzcha  so'zdan  olingan  bo'lib,  past  relef 

degan ma'noni anglatadi. Barelefda haykal tekis yuzaga nisbatan biroz qabargan (bo'rtgan) bo'lib, 

lekin  uning  qalinligi  o'zining  haqiqiy  qalinligining  yarmidan  oshmasligi  lozim.  Masalan,  tanga, 

znachok, medal yuzalaridagi bo'rtma tasvirlar bunga misol bo'la oladi. Bareleflar ayniqsa, amaliy 

san'at  buyumlarini,  me'morchilik  binolarini  bezashda  juda  qo'l  keladi.  Qadimgi  Gretsiyada 

hayotda  ishlatiladigan  turli  xil  buyumlar,  masalan,  ko'za,  guidon,  qurol-aslahalarning  yuzalarini 

bareleflar bilan bezaganlar, binolarning devorlariga turli hayotiy voqealarni aks ettiruvchi bo'rtma 

tasvirlar  ishlaganlar.  «Gorelef»  so'zi  ham  fransuzcha  bo'lib,  baland  relef  ma'nosini  bildiradi. 

Haykaltaroshlikning  bu  turida  tasvirlar  yuzadan  sezilarli  darajada  bo'rtib  chiqqan  bo'lib,  uning 

qalinligi o'zining haqiqiy qalinligining yarmidan oshgan bo'lishi shart. 

 

Relefning  yana  bir  turi  bor.  Bu  o'yib  ishlangan  releflardir.  Bunday  releflar  odatda  tekis 

yuzaga o'yib ishlanadi. Yuzani o'yish natijasida hosil bo'ladigan yorug'-soya o'yini hisobiga tasvir 

ko'zga  tashlanadi.  Bunday  releflarning  imkoniyati  chegaralangan  bo'lganidan  ular  amalda  juda 

kam qo'llaniladi. Bunday releflar qadimgi Misrda ishlatilgan. Haykaltaroshlik asarlari uchun turli 

xildagi  materiallar ishlatiladi. Bu materiallar haykalga turli  xarakter va mazmun  berishda xizmat 

qiladi.  Masalan,  tosh-granitda  ishlangan  haykallar  kishida  ulug'vorlik,  adabiylik  baxsh  etsa, 

aksincha,  marmarda  ishlangan  haykallar  nozik,  ko'rkam  ko'rinadi.  Shuning  uchun  haykallar 

o'zining mazmuni va o'rnatiladigan joyiga qarab, har xil materiallardan ishlanadi. Haykaltaroshlik 

materiallari  ko'p.  Bu  plastilin,  loy,  yog'och,  metall,  marmar,  granit,  suyak,  sement,  gips  va 

hokazolardir.  Qimmatli  metallar-oltin,  kumush,  nikellar  ham  haykaltaroshlikda  qo'llanadi. 

Haykaltaroshlikda deyarli rang ishlatilmaydi.  Xalq haykaltaroshligida haykallarni bo'yash hollari 

uchraydi.  Bunga O'zbekiston hududidan topilgan  qator haykaltaroshlik  asarlari misol  bo'la oladi. 

Haykaltaroshlik asarlari ham tasviriy san'atning boshqa turlari kabi o'zining bajaradigan vazifasi, 

---

 

16 

mazmuniga  qarab  qator  tur  va  janrlarga  bo'linadi.  Haykaltaroshlik  turlari  deganda  biz 

monumental, dekorativ va dastgoh haykaltaroshligini tushunamiz. Monumental haykaltaroshlikka 

muhim  tarixiy  voqealar,  atoqli  shaxslar  xotirasini  abadiylashtirish  maqsadida  o'rnatilgan  yirik 

o'lchovdagi,  turli  xildagi  yodgorliklar,  haykaltaroshlik  ansambllari  kiradi.  Odatda  monumental 

haykaltaroshlik asarlari o'zida katta mazmunni anglatib, mustaqil xarakterga ega bo'ladi. Lekin shu 

bilan  birga,  u  bevosita  muhit  bilan  bog'liq  bo'lib,  me'morchilik  binolari  hamda  tabiat  bilan 

uyg'unlikda bo'lishi  lozim.  Bu unga  yanada ulug'vorlik  va ta'sirchanlik baxsh  etadi. Monumental 

haykaltaroshlik  asarlariga  xos  bo'lgan  xysusiyatlardan  biri  bu  tasvirlanayotgan  qahramonlarning 

ko'tarinki ruhdagi tasviridir. Monumental haykaltaroshlik asarlari doim ochiq havoda turish uchun 

mo'ljallangan bo'lganligi sababli ular uzoq turadigan qattiq materialdan, masalan, tosh, bronza va 

hokazolardan ishlanadi. Bulardan tashqari, monumental haykaltaroshlik asarlari uzoqdan ko'rishga 

mo'ljallanganligi  sababli ularda katta-katta  yaxlit  shakllardan keng foydalaniladi.  Odam  yuzidagi 

mayda  detallar,  kiyimdagi  buklanishlar,  undagi  mayda  detallar  ko'rsatilmaydi.  Istirohat  bog'lari, 

xiyobon  va  ko'chalar,  shuningdek,  me'morchilik  binolarining  devorlarini  bezash  uchun 

ishlatiladigan  haykallarning  hamma  turlari  dekorativ  haykaltaroshlik  san'atiga  kiradi. 

Haykaltaroshlik  san'atining  bu  turi  monumental  haykaltaroshlikdan  shu  bilan  farq  qiladiki,  agar 

monumental  haykaltaroshlik  asarlari  o'zida  mustaqil  mazmunni  anglatib,  me'morchilikka  ham, 

tevarak-atrofga  ham  tobe  bo'lmagan  holda,  kishiga  mustaqil  fikrni  bera  olsa,  dekorativ 

haykaltaroshlik  asarlari  esa  bevosita  me'morchilik  bilan  bog'liq  bo'ladi.  Bundan  tashqari  agar 

monumental  haykaltaroshlik  asarlarini  ishlashda  obrazlarni  ko'tarinki  ruhda  ishlansa,  dekorativ 

haykaltaroshlik  asarlarida  esa  obrazlar  biroz  yumoristik  tarzda  talqin  etiladi,  bo'rttiriladi. 

Haykaltaroshlikning  bu  turida  turli  hayvon  va  qushlar  shakli  keng  ishlatiladi.  Binolarning 

devorlariga  ishlanadigan  turli  bo'rtma  tasvirlar,  amaliy  san'at  buyumlarining  yuzasiga  ishlangan 

tasvirlar ham dekorativ haykaltaroshlikka kiradi. Turli fontanlar, panjaralar, badiiy darvozalar ham 

dekorativ  haykaltaroshlik  namunalari  sifatida  qaraladi.  Chinnidan  yasalgan  turli  haykalchalar, 

loydan  ishlangan  o'yinchoqlar  ham  shu  haykaltaroshlikning  ko'rinishi  hisoblanadi.  Dastgoh 

haykaltaroshligiga  o'zida  mustaqil  mazmunni  anglatadigan,  san'atning  bosh  turlariga  tobe 

bo'lmagan  asarlar  kiradi.  Bunday  asarlar  ko'rgazmalarga  qo'yish,  uylarga  qo'yish  uchun 

mo'ljallangan bo'ladi. Haykaltaroshlikning bu turida voqelik o'zining butun borlig'i bilan aks etadi. 

Haykaltaroshlik  san'atining  bu  turi  inson,  psixologiyasidagi  nozik  o'zgarishlar,  uning  ichki  ruhiy 

kechinmalari,  kayfiyatini  ochib  berish  imkoniyatiga  ega.  Xuddi  shu  holda  u  tabiatdagi  mavjud 

hayvon  va  jonivorlami  ishlashda  ham  ularning  hayoti,  kuchi,  xarakterini  ko'rsata  oladi.  Dastgoh 

haykaltaroshligining  ko'rinishlaridan  biri  byust  bo'lib,  u  odam  gavdasini  aks  ettiruvchi  dumaloq 

haykal  hamda  o'zida  bir  qator  obrazlarni  mujassamlashtirgan  haykallar  guruhi  (kompozitsiya) 

tarzida bo'ladi. Haykaltaroshlik san'atining yana bir ko'rinishi - terrakota hisoblanadi («terrakota» 

---

 

17 

italyancha so'z boiib, pishirilgan loy ma'nosini bildiradi). Terrakota keng ma'noda loydan yasalib, 

pechda pishirilgan haykaltaroshlik asarlaridir. Haykaltaroshlikda insonning faqat tashqi ko'rinishi 

tinch    turganligi  holati  yoki  harakatdagi  paytini  aks  ettirish  bilan  uning  imkoniyati  tugamaydi. 

Undagi  kechinmalar,  uning  hayajon  va  g'amginligi,  kelajakka  intilishi  va  o'tmishga  qayg'urishi 

ham o'z ifodasini topadi. Haykaltarosh asarida insonning tevarak-atrofga bo'lgan munosabati ham, 

qalbidagi  iztirob  ham  ishonarli  talqin  etilishi  mumkin.  Bunda,  albatta,  eng  avvalo, 

haykaltaroshning  o'ta  ziyrakligi,  odam  gavdasi  va  mimik  o'zgarishlarini  to'g'ri  ifodalashi  muhim 

o'rinni  egallaydi.  To'g'ri  topilgan  harakat  yuzdagi  mimik  holat  -  bular  uning  ta'sirli  bo'lishiga 

zamin tayyorlaydi.  

MILOSLIK

AFRODITA

 

Afroditaning tug’ilishi.

Relyef

М.а.V аsr