Teatr: Seyr və sehr

incəsənətinin estetik formalarda  İslam dünyagörüşünün  ideoloji , mənəvi , sokral( 
ilahi) və  humanist anlayışlarını  əks  etdirməsi fikri qəbul  olunmalı  idi. 
Əsas məqsədimiz  teatr  prosesində  yaranan  poetika  səciyyələrini  bərpa  
etmək    olduğundan  ötərki    məsələlərə    toxunmayacağıq.Sovet  ideologiyasının  
bədii düşüncəmizə vurduğu başlıca  zərbə böyük idi : bəsitləşdirmə prosesi rəsmən 
elan    olunmasa    da  rejim  tərəfindən  ardıcıl  olaraq  həyata  keçirilirdi.Sovet  ədəbi  
prosesində  bu  əməliyyat  nisbətən    ağır  gedirdi,  çünki  fərdi  yaradıcılığı  nəzarət 
altında  saxlamaq çətin məsələdir.kino  və teatr sənətləri isə bu  mərhələdə nəzarət 
altında  saxlanıla  bilirdi  ,  sərt  senzura  təqibinə  məruz  qalırdı.Ədəbiyyatşünas  və 
yazıçı Viktor Jerofeyev bu prosesin nəticələri  haqqında  belə yazır :” ədəbiyyatın ( 
ümumiyyətlə mədəniyyətin) sahmanlanması  cəmiyyətimizə dəhşətli ziyan verdi , 
bu  ziyanın    əsl  ölçülərini  müəyyənləşdirmək  çətindir.Kontuziyadan    zədələnən  
cəmiyyət    mürəkkəb  əxlaqi    və  ekzistensional  problemlərdə    oriyentasiyanı  
itirmişdi – onun  insani  potensialı kəskin surətdə  azalmış , aşağı düşmüşdü.Eyni 
zamanda    oxucularını    bədii  həllərinin    aydınlığı    və  sadəliyi  ilə    bihuş  edən  
ədəbiyyat doğuldu və bu ədəbiyyat gerçəkliklə  heç bir  əlaqəsi olmayan  həyatın  
böyük sadəliyi haqqındakı  çox  təhlükəli  bir mifə dönməkdə  idi...” 
Eyni sözləri Sovet teatrı  haqqında  da demək olar və azərbaycan teatrı  da 
burada  istisna deyil.Təbii ki,  marksist – leninçi estetikanın  sərt çərçivələri içində 
fəaliyyət  göstərən  Azərbaycan  sənət    və  teatrşünaslığı    dərin  və  ənənəvi  
mədəniyyət  tarixi    ilə  bağlılıqda    tədqiqat  apara  bilməzdi.Bu  haqda  bizdə  çox 
yazılar  yazılıb,  çox  mübahisələr  olub  –  hamısını  təkrarlamağa  təbii  ki  ,  lüzum 
yoxdur.Məhz  yeni  dövrün      çılğın  polemikasında    “  teatrın  ölümü  “  haqqında  
hallanan  tezis düşüncəmizi əsas məsələlərdən  sapındırdı.Amma  buradaca  qeyd 
etmək lazımdır ki, məhz  1989-cu  ildən  ictimai varlıq və şüurumuzda olduğu kimi 
,  teatr  sferasında  olduğu  kimi  ,  teatr  sferasında  olduqca    dərin    proseslər 
başlandı.Bu  proseslər    uzun  müdəətli  olduğundan    bu  gün  hər    hansı    nəticədən 
danışmaq  tezdir,  amma    bu  nəticənin  başlıca  səciyyəsini  göstərmək    olar  :  artıq  
teatr  prosesi  yalnız  özünəməxsus  qanunlar    əsasında    inkişaf  etmək    imkan  və  
hüququnu  qazandı.Teatr  elmi  də    inkişafın  bu  yeni    mərhələsində    ideoloji 

---

qəliblərdən    imtina  edərək    teatr  düşüncəsinin    bütün  qatlarını    yalnız  elmi 
meyarlarlarla    araşdırıb  milli  teatr  prosesinin    obyektiv  mənzərəsini    yaradaraq 
konseptual poetikasını  işləyib hazırlamağa  başlaya  bilər. 
Poetika   haqqında  təlim teatr düşüncəsinin , teatr yaradıcılığının  təyinini , 
struktur  tipləri  və  janrların    müəyyən    edilməsini    nəzərdə  tutur.  Zaman  –məkan 
növü  olan  teatr    ədəbiyyatşünaslıq    anlayışlarınndan  da  faydalanaraq    yaradıcı 
prosesin  qanun  və  qaydalarını  ,  teatr  obrazlarının    strukturlarını  ,  müxtəlif  bədii-
estetik    qurğuların    formalaşma    şərtlərini  tədqiq  edir  ,  inkişaf  konsepsiyasını 
təqdim edir.Beləliklə ,poetika  sferasında müxtəlif  araşdırma  metodları  birləşir , 
çünki  teatr prosesinin məhsulu olan  teatr poetikası   genezisinə görə sintetik  sənət 
növü olan teatrın inkişafını  və mahiyyətini tarixi inkişafın  qanunauyğunluqlarıyla  
bağlılıqda  öyrənir.Monoqrafiyamızın  məqsədlərindən  biri  də  məhz    Azərbaycan  
milli  teatr  düşüncəsini    müstəqil  və  estetik  hadisə  kimi    Dünya  teatr    prosesinin  
üzvi  hissəsi  olaraq  araşdırmaqdır.  Mövqeyimizin    yeniliyi  də  məhz    bundadır  : 
proseslə  bağlı bu və ya  digər məsələni  daha aydın aşıqlamaq  üçün biz  təsviri, 
struktur,  tarixi-estetik  ,  müqayisəli  və  tipoloji    araşdırma  metodlarından    istifadə 
etmişik. 
....Azərbaycan  milli    teatr    prosesinin    çağdaş    durumu  böhran    xarakterli 
proseslə    səciyyələnir.Teatrşünaslığımız  .  sənətşünaslığımız    teatr  düşüncələrini 
müvəqqəti  olaraq    düşdüyü  ağır  vəziyyətdən    çıxarmaq  üçün    əlindən    gələn 
yardımı  göstərməlidir.Bu işdə görkəmli  teatr  reformatoru , rejissor və nəzəriyyəçi  
V.E.Meyerxold  “ məsləhəti “ yerinə düşər: “  Əgər  bu günün  teatrı  ölmürsə , 
deməli  damarlarında    hansısa    həyatverici    işlər  mövcuddur.Əgər    sağalmasına  
ümid yoxdur onu : əgər  yaşamaq  gücü varsa , onu dirilt.” 
Bu  gün  teatr sənətinin  ölümündən, dağılmasından  deyil, süni , həyat gücü 
olmayan    teatr    sisteminin  ,  ideologiyasının  və  nəzəriyyəsinin    dağılmasından  
söhbət  gedə  bilər.Hələ    70-80-ci  illərdə  başlamış  bu  proses  öz  növbəsində    tam 
yeni  prosesə    təkan  verdi  :  bu  proses-öz    İdealına    uyğun    olan    və  Dünya  teatr  
inkişafının    tələblərinə    cavab  verən    milli    teatrın    yeni    tarixi  –  mərhələdə  
dirçəlmə  prosesidir.Bu prosesin  ilk  təzahürlərinin  80-cı  illərin  teatr hadisələrinə  

---

sezmək olurdu.90-cı  illərin  teatr  poetikası  onu gücləndirdi  və müşahidələrimizə 
görə  əsrin sonunacan  bu proses  aparıcı olacaq. 
Azərbaycan    milli    teatrının    dirçəlməsi  labüddür,  çünki    onun    genetik 
kökləri  birbaşa  institussional    sənət  növünə  bağlı  deyil.Monoqrafiyamızda  sübut 
etməyə    çalışacağıq  ki,  teatr  düşüncəsi  ,  teatr    ideyası  ,  “  oyun    fenomeni”  –yəni  
bütövlükdə    teatr    prosesi  milli    düşüncəmizin    əzəli    yaradıcı    ənənəsinə  
bağlıdır.Üzdə  olan    sübut    ondan    ibarətdir  ki,    “  Bəşər  mədəniyyətinin    ilk  
mərkəzlərindən  biri”  olan  Azərbaycan    ərazisində    üzvi    proseslərin  getməsi    və 
ibtidai    formalardan    ali-sənət    növləri    səviyyəsinə    yüksəlişi  tarixi    zərurətlə  
təmin olunub.Əks  təqdirdə Azərbaycan  mədəniyyətinin  inkişaf prosesini  dünya 
sənətşünaslıq  elmindəolmayan,  hansısa    tam  yeni  bir  üslub    və  metodlarla 
araşdırmaları    Musiqi,  tətbiqi    sənət    folklor  və  başqa    ənənəvi  sənət  növləinin  
inkişaf tarixi bizə  əsas verir  ki,  teatr düşüncəsindən qaynaqlanan  teatr  prosesini  
də ənənəvi  sənət növlərinin  inkişaf tarixi bizə əsas verir ki,  tear düşüncəsindən  
qaynaqlanan  teatr  prosesini də  ənənəvi  milli  mədəniyyətimizin  tərkib  hissəsi  
kimi dərk edək. 
Burada da xüsusi qeyd edək  ki,  hər hansı  prosesdən  söz  açarkən  onun 
dinamikası    hadisələrin    diskret  (  sayrışan  )    xarakteri    nəzərə    alınmalıdır.  Bu 
mənada    hər  hansı  analiz    ilk  növbədə    prosesin  müəyyən  edilmiş    mərhələlərini 
müəyyən  kontekstən    ayırıb  bir  növ  “  dondurulmuş  “  halda  aparıla 
bilər.Mərhələləri  müəyyən  etmək  prinsipi sərbəst də ola bilər.Xronoloji  şərtlərə  
bağlı  da  ola  bilər  ,  ümumi  mədəniyyətin  qəbul  edilmiş  ,  sistemləşdirilmiş    tarixi 
inkişaf  kontekstində  də uyğun ola bilər.Monoqrafiyamızda biz hər üç prinsipdən  
faydalanmışıq , amma  bəlli səbəblərdən   üstünlük  üçüncüsünə  verilib.Bu həm də 
ona    görə  səmərəlidir  ki,    araşdırdığımız    predmet    zaman-məkanın  (  tarixin) 
məhdudlaşdırılmış  parametrində    baş  verib    tamamlanmış  bir    hal  ,  hadisə,  fakt  
deyil : proses dedikdə  biz onun gələcəyini  , inkişaf istiqamətlərini  və qarşımıza 
çıxacaq    problemləri  də    nəzərə  almalıyıq  .Təbii  ki,    heç  kim  prosesin    konkret  
təcəssümlərini    proqnoz  edə  bilməz    və  əslində  lazım  da  deyil.Amma      keçmiş  
səhvlərimizi    xatırlayıb teatr prosesinin   başlıca    meyillərini   açıqlayası olsaq, bir 

---