nəsrdir.Demək artıqdır ki, hər hansı təkrarlanan ritm ( deyək ki, qatarın relslər
üstündə takkıltısı , damcıların , dalğaların səsi) sukkestivdir ( təlqinedici)
və ona
aludə olan insanın özünə varması üçün ən əlverişli vəziyyətdir .Kobız –qopuzun
simləri qoldan aralı olduğuna görə barmaqla basılanda qolun səthinə kip
yapışır və buna görə də səsində fitə bənzəyən çalarlar eşidilir. Bu əlavə təsir
vasitəsi sehr ovqatını artırır, adi əyləncə , nəşə , zövqdən uzaqlaşdırır.Deməli ,
qeyd edə bilərik ki, boylama , aydrma zamanı kütləvi sehr ovqatıyla
səciyyələnirdi, bu isə teatr düşüncəsinin olduqca mühüm bir kateqoriyasından,
atmosferindən xəbər verir. Kitabi Dədə Qorqudun ədəbi poetikası çağdaş
elmimizdə kifayət qədər geniş tədqiq olunub və əldə olunan poetika səciyyələrini
təkrarlamaqdan vaz geçib, burada xüsusilə qeyd etmək istəyirik ki,
V.M.Jirmunski, X.K.Koroğlu, M.Təhmasib, Ə.Dəmirçizadə, Ə.Sultanlı ,
Ş.Cəmşidov , T.Hacıyev , P.əfəndiyev, R.Bədəlov , C.Əlizadə, K.Vəliyev ,
K.Abdullayev və başqa alimlərimizin təyin etdikləri poetika və estetika
kateqoriyaları teatr düşüncəsi sitemində və üzvi şəkildə yer tapır və öz
əhəmiyyətini itirmir.Daha əski ənənəyə söykənən Dədə Qorqudlar ( ozanlar,
sağıcılar,ağıcılar...) ritmual mərasim- - ayinlərin ifadə və təsir vasitələrini fərdi
sənət növünün yaradıcı poetikasına daxil edərək hər hansı etnik psixologiya
üçün olduqca vacib olan funksiyanı yerinə yetirməklə məşğul idilər .Bu
funksiya çoxmənalı idi: tərkibində etnik yaddaş yaratmaq , etnik birliyi təmin
etmək , dərin qatdakı ilkin anlayışlara bədii biçim ( forma) vermək, etnik
mənəviyyatın ( etikanın) dəyərlərini və etnik əxlaqın ( moral) normalarını
təsdiqləmək , mürəkkəb ekzistensional problemləri İlahi ( sokral) dəyərlərlə
bağlılıqda təzələmək və etnik idealı hadisələrdə göstərmək , görk( Obraz) vermək
tələbləri başlıca yer tuturdu.
Haşiyə çıxıb xatırlatsaq ki, Qərbi Avropa teatr poetikasının başlıca məqsədi
tamaşaçılarına maksimal informasiya vermək, öyrətmək , tərbiyələndirmək ,
maarifləndirmək və bu kimi təsir göstərməkdir, milli teatr poetkamızın köklərini
daha aydın təsəvvür edə bilərik.Nəzərə alsaq ki, milli muğam sənətimizin
konseptual musiqi poetikası təxminən eyni köklər üstdə “ bitib” belə bir fikir
yürüdə bilərik ki, rudiment(qalıq) şəklində çağdaş teatr düşüncəmizdə qalan
kateqoriyalar vahid sistem halına gətirilib teatr prosesinə güclü müsbət təsir
göstərə bilər , çünki muğam xalqımızın özünü dərketməsini , əski ənənələrini
qoruyub saxlayır .Şərq insanının təfəkkürü , idrakıyla identifikasiya olunur
,dünyaduyumunu ifadə edir, insanın bu gününü keçmiş və gələcəyi ilə bağlayır.
Bütün bu göstəricilərin teatr sənətinin idealına nə qədər yaxın olmasını
xüsusi qeyd etməyin bizə lüzumu yoxdur!..
Hər hansı institusional mədəniyyətin tərkib hissəsi olan peşəkar teatrın
fəaliyyətini təmin edən ədəbi əsas pyesdir.buna görə də , hər milli mədəniyyət
uzun tarixi inkişaf prosesində öz dramaturgiyasını yaratmağa meyillidir.
Teatr prosesimizin genezisini “ Kitabi-Dədə Qorqud” bizim üçün nadir
əsərdir, çünki , o
həm mif , həm epos , həm dastan, həm nağıl , həm də tarixi sənəd
xarakterli boylardan tərtib olunub.Qeyd edək ki, özündə bütövlükdə türk mifoloji
düşüncəsini əks etdirən ( yəni : dünyanın yaranışı , sokral sistemi , dünyanın sonu
hakkında məlumat verən) başqa kitabımız yoxdur ki, biz K.D.Q-dan tam həcmdə
faydalanmaqda çəkinək.K.D.Q-nın tərkibinə nəzər salanda aşkar olunur ki, bir
kitabın içində mif tədricən dastana və ibrətamiz nağıla yönəlir.Müəyən tarixi
səbəblərdən bu proses milli nəsrin yaranmasına gətitrib çıxatmadaı : yazılı
ədəbiyyatımızın çağdaş növ və janrları ( roman, povest, novella və hekayə) yeni
dövrün hadisələri kimi mədəniyyətimizə daxil olub.Klassik poeziyamız isə öz
qanunlarıyla inkişaf edib və xassəcə başqa proseslərin təzahürü olub.Odur ki,
çağdaş mədəniyyətimizdə maraqlı bir proses müşahidə olunur : yazılı ədəbiyyat
canlı epik ənənə olan Dədə Qorqudun boylarına meyl göstərməkdədir.Bu fakt
ədəbiyyatın vaxtilə pozulmuş canlı əlaqəni bərpa etmək niyyətindən xəbər
verir.
Teatr prosesi əcaib bir dövrə vurub əski qaynaqlarına qayıdır.
Bu qarşılıqlı hərəkətdə üç əsas meyl sezilir :