Teatr: Seyr və sehr

 
Teatr    düşüncəsinə    gəlincə  ,  burada    prosesin    ambivalentliyini  (  ilkin 
təbiətini)  qeyd  etməliyik.Bir  tərəfdən  rəsmi  din  və  onun    təsisatları    ənənəvi 
mərasim  və  ayinlərə    qarşı  çıxır  ,  onları  bütpərəstlik  qatları  kimi    insanların 
şüurundan silmək uğrunda  amansız mübarizə aparırdılar. Yeri gəlmişkən deyək ki,  
bu hal yalnız  islama xas olan  müstəsna hadisə  deyil  : dinlərin tarixində bu tipli 
analoqlar  kifayət qədərdir( məs:provoslav  xristianlığının slavyan  xalqalrının əski 
inanclarını  yaşadan bir çox mərasimləri ilə  mübarizəsi və s..).Digər tərəfdən islam 
mədəniyyətinin  bir çox ekspressiv  və ekstatik  formaları(  şəbih, təziyyələr, sufi 
şer    və  rəksləri    ,  mərsiyəllər    və    qəsidələr  )  milli  teatr(  oyun)    düşüncəsinin  
inkişafı    üçün    güclü  stimul    təsiri  bağışladı    və  yeni  teatr    formalarının-  yeni  
mərasim  və oyunların  ( sözün  ilkin  mənasında) yaranmasına səbəb oldu.Başqa 
xalqlarda  olduğu kimi, bəzi hallarda  rəsmi  din naçar  tollerantlıq ( dözümlülük ) 
göstərib  əski inanclara  bağlı bəzi mərasimlərin  ovqatını redaktə edərək onların 
“ yaşamaq hüququnu  tanıdı “.Məhz  bu cür  tollerantlığın  nəticəsində mədəni  və 
mənəvi    arealımızda  (  məkanımızda)  “  Novruz  bayramı”  və  oyunları    qorunub 
saxlanıldı.Bu  oyunları  islam    dəyərlərinə    uyğunlaşdırılma    əməliyyatlarının  
korrelyasiya    prinsipi  iki  xassəli  idi  :  birincisi  -    texniki  ,  yəni    mətnlər  ,  oyun 
qaydaları    və  formalarına  müdaxilə    yoluyla    “  islamlaşdırmaq  “.İkinci  daha  
mürəkkəb  və    dərindir  :    yasaqlara  tabe  olmadan  el    arasında    yaşayan  və  güclü  
mənəvi    təsirə    malik  olan    əski    mənəvi    dəyərləri    və  onların    təzahürlərini  
məqsədəuyğun    səmtdə    yozaraq  qaynaqlarını  ,  köklərini    və  izahlarını    ənənəvi 
İslam  mənəvi  dəyərlər  sisteminə  bağlamaqdır. 
 
Teatr    düşüncəsinə    müsbət    təsir    göstərən    mənəvi    təkmilləşdirmə 
əməliyyatları    özünü  poetika  qatında    da  göstərdi.Mövzunun  həlli  ,  ona    baxım 
bucağı    və  çıxış    mövqeyi  birmənalı  olaraq  ənənəvi  kordinatlar  sistemində 
dəyərləndirilməyə başlandı.Xeyir və şər , günah və savab, hikmət və cəhalət , sevgi 
və nifrət , haram və halal , müsbət və mənfi  və bu kimi bazisli  kateqoriyalar  artıq  
öz  arxaik,  mifoloji  yozumlarından  uzaqlaşıb  mütləq    (  absolyut    və  obyektiv) 
mənəvi  dəyərlər  kimi  anlaşılır.Məhz    bunun  təsirindən  milli  teatr    düşüncəmiz 
hətta , öz intitussional  dövründə bir çox mövzu , sujet, konflikt  və janrları qəbul 

---

etmədi , balet kimi ümumbəşər  sənət  növünü öz milli  sənət təfəkkürü  tərkibinə 
salmadı.Burada  yalnız  mənəvi-əxlaqi    prinsiplər  deyil,  psixoloji  amillər    də    öz 
rolunu  oynamışdı.Ziqmund    Freydin    təlimini    İslam    dininin    dəyərləri  
prizmasından  təhlil edən  doktor  Bədri  Katripoğlu  yazır : a) canı  qorumaq, b) 
ağlı qorumaq, v) nəsli qorumaq , q) malı qorumaq , ğ) dini qorumaq...İslam dinin 
hədəfi  hər  türlü    əxlaqsızlıqlardan  arınmış  ,  elm  və    mədəniyyətlə    zinətlənmiş, 
inam  və  cəsarətlə    yoğurulmuş  tərtəmiz  nəsillər  və    tərtəmiz  toplumlar 
oluşdurmaqdadır”.  Burada  “  əxlaqsızlıq”  həm  etik  ,  həm  də  psixoloji    mənada 
anlaşılmalıdır : çağdaş  psixiatriya,, xüsusilə  psixopatologiya elmləri bir çox sənət 
növlərinin  insan psixikasına, yəni sağlamlığına mənfi( stres) təsirini aşkarlamış , 
seksual  başlanğıcın    incəsənətdə  aparıcı  və  qabarıq  olmasını    psixikaya    təcavüz 
(aqressiya)  kimi  dəyərləndirmişdilər.Bu  sahədə    özbaşınalığın  “  tərtəmiz  nəslin” 
yetişdirilməsinə    böyük  ziyan  olduğunu  bilən    İslam  peyğəmbərləri    və  alimləri 
mənəvi    dəyərlər  sistemində    ölçülüb-  biçilmiş    yasaqlar  bilməsini  tərtib 
etmişdilər.Milli  teatr    düşüncəsi    bu    yasaqları  şüurlu  və    könüllü  tərzdə    qəbul 
elədi  ,  çünki  onlar  milli  teatr  sənətinin  başlıca  məqsəd    və  vəzifələri  ilə    üst-üstə 
düşürdü.Təbii ki,  praktikada  bu məsələ dediyimiz kimi  asan həll olunmurdu.Hər 
iki  tərəfdən  radikal    konsepsiyalar  və  hərəkətlər  müşahidə  olunurdu,  məsələyə 
bəzən    konjuktur    və  siyasi    amillər  öz    tsərini  göstərirdi.  Amma  burada  söhbət  
teatr    düşüncəsinin  struktur    qatından    gedir  və  konsepsual    poetikanın    mövcud  
səciyyələri    nəzərdə    tutulur.Azərbaycan    gerçəkliyində    bu  mənada  parodoksal  
hallar  da qeydə alınıb  : belə ki, yəni  ateist mövqeyindən  yasaqlanırdı.1989 –cu 
ildə  isə  möminlər    tərəfindən    etiraz    aksiyaları    nəticəsində  səhnəyə  
qoyulmadı.Hərçənd  ki,  bu  əsərdə    nə  bu  ,  nə  də  o  biri  tərəfin    dünyagörüşünü  
təhqir  eləyən  bir  şey  yoxdur  :  böyük    humanist  ,filosof  və  şair    Hüseyn  Cavidi 
əzəli , ilkin  mənəvi  dəyərlər  sistemi  və insan  problemi  maraqlandırırdı.... 
 
Ənənəvi  İslam  mədəniyyəti və milli sənət  təfəkkürü  problemi  böyük şair  
və    mütəfəkkirlərimizin    bədii    yaradıcılığında    parlaq  surətdə  həll  edilmiş,  həm  
bütünlükdə    Şərq  mədəniyyətinə,  həm  də    Azərbaycan  ənənəvi  mədəniyyətinə  
güclü  təsir  göstərmişdir. 

---

 
Bu 
problem 
əski  SSRİ  və  Azərbaycan    sənətşünaslıq  və 
ədəbiyyatşünaslığında  geniş    tədqiq      olunduğundan  biz  ümumi  məsələlərə  
toxunmadan    araşdırmanpredmetimiz  olan    teatr    prosesində    formalaşan  teatr  
düşüncəmizin  poetikasında    ənənəvi  İslam    mədəniyyətinin  mənəvi  dəyərlər 
sisteminin    təzahürlərinə  fikir  verəciyik.Adı  çəkilən  və  çəkilməyən  tədqiqat 
əsərlərinin    əksəriyyəti    sovet    dövründə    yazılmışdı  və  bu  səbəbdən    müəlliflər 
problemi  materialist  ,  marksist-leninçi    nəzəriyəyə  istinad  edərək    araşdırmaq 
məcburiyyətində  idi.Buna  baxmayaraq  ,  tədqiqatçıların    elmi    əhəmiyyəti 
danılmazdır və üsulluca korreksiya  əməliyyatı  onların elmi qənaətlərini  obyektiv  
və aktual   hala  gətirir. 
 
Mətləbə  keçməzdən  öncə    qeyd  edək  ki,    teatrşünaslığımızda    bu  məsələ 
demək  olar  ki,  heç  diqqət  mərkəzində    olmayıb  və  araşdırmamız  ilk  cəhd 
olunduğundan  tam  və    dolğun  mənzərə  yaratmaq    iddiasında  deyilik.Məsələnin, 
sualın qoyuluşu  bizdən ötrü  bu gün daha  səmərəlidir, çünki sonrakı araşdırma , 
mübahisə və  müzakirələrdə  tam mənada konseptual  poetikanın  bu aspekti təyin 
oluna bilər. 
 
Mütəxəssislərin    qənaətlərinə  görə    orta  çağ    Şərq  ədəbiyyatı    üçün  
metodların çoxluğu xarakterik  haldır.Fəlsəfi və sənət  təfəkkürümüzə misilsiz təsir  
göstərən    Nizami  və  onun  “  Xəmsə”si  ənənəvi  İslam    mədəniyyətinin    mühüm  
inkişaf    mərhələsidir  ki,    burada    antiorodoksal  meyillər  parlaq    şəkildə  özlərini  
biruzə verir.Dünya mədəniyyət  tarixində olduğu kimi , İslamda  da ortadoksiyaya 
qarşı  mübarizə  bazis    dinin,  müqəddəs  kitabın  mənəvi  dəyərlərinə  istinad 
edərəkdən  aparıldı.Nizami və öz “ Sirlər xəzinəsi”ni İslamın başlıca düsturundan  
başlayır  :  “  Bismillah-ir    rəhman-ir-rəhim”  deyən  şair    sirli     anlayışların  qıfılını 
məhz bu açarla açacağına işarə edirdi. 
 
Teatr  düşüncəmizin    başlıca  də  bu    şüardan  mayalanaraq  “  mərhəmət”  və 
“  rəhmdillik”  kateqoriyalarının  poetikasının    forma  və  məzmun    yaradıcılığının  
əsas  prinsipi  kimi  qəbul  etmişdir.Nizami    yaradıcılığından  teatr    düşüncəmizin  
mənəvi    dəyərlər  sisteminə    “  mərifət  “  ,  “  elmilik-  işıq  “  ,  “  eşq  –azadlıq  “  , 
“ Allah-insan “ və  bu kimi  “ sirlər “ bəxş  olunduki, bu  ənənə  günlərimizə qədər  

---