TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

- 38 - 
                         Çılpaqtoxumlular  - Gymnospermae 
 
Otşəkilli  və  ağacşəkilli  bitkilər  olub,  tipik  yarpaqlı  və  ya,  əksər  yarpaqları  pulcuqludursa, 
onda  bitki  otvaridir.  Yumurtacıqları  yumurtalıqda  yerləşir,  toxumları  meyvəyanlığında  olur,  hansı 
ki, birlikdə  meyvə  əmələ  gətirirlər  ----------------------------------------------------------------------------  3 
 
3.  Rüşeym  bir  ləpəlidir.  Adətən  çiçəkləri  üçüzvlüdür.  Yarpaqları  demək  olar  ki,  həmişə 
paralel  və ya  qövsvari  damarlıdır. 
              Birləpəlilər  – Monocotyledonae sinfi 
 
Ruşeym  adətən  iki  ləpəlidir.  Çiçəkləri  4-5  üzvlüdür,  nadir  hallarda  3-  üzvlüdür.  Yarpaqları 
adətən  torvari  damarlanandır. 
İkiləpəlilər-  Dicotyledonae sinfi 
 
           Birləpəlilər  sinifinin  fəsilələrini  təyin etmək üçün  cədvəl 
                                        Adiantkimilər  - Adianthaceae  Newm. fəsiləsi 
             Fəsilənin  ümumi  əlamətləri:  Sorusları  uzunsovdur,  girdədir,  yaxud  xətvaridir,  kənarları 
qatlanmış  pərdə  şəkilli  yarpaqlarla  örtülmüşdür.  Orta  böyüklükdə  qınlardır,  yarpaq  saplaqları 
bağlaşmamışdır.  Yarpaq ayası  bölümlüdür.  Adiantum  L. - Adiant  cinsi                                                                        
 
Cinsin  dünya  miqyasında  əsasən  tropik  zonada  yayılmış  185  növündən  Qafqazda  və 
Azərbaycanda  və o cümlədən  Naxçıvan  MR-də 1 növü  vardır.    
1.  Olduqca  kiçik  su bitkiləri  olub,  sərbəst halda  su səthində  üzəndirlər.  Yarpaqları  yoxdur.  Bitki  1-5 
mm  enində  yarpaq ayası  formasındadır.  Bir  və ya  bir neçə  kökü vardır,  yaxud  tamamilə  köksüzdür. 
Çılpaq  bircinsli  çiçəkləri  nadir  halda  yarpaq ayasının  əsasında  büküşdə   inkişaf  edir. 
 
                                       
                                                           Sugülükimilər  - Lemnaceae  S.F. Gray  fəsiləsi 
 
 
2. Çiçəkyanlığı  yaşıldır,  otvaridir,  və ya qurudur,  pərdəlidir,   
Altıyarpaqlıdır  -------------------------------------------------------------------------------------------------   2 
 Çiçəkyanlığı  başqa rəngə  boyanmışdır  ---------------------------------------------------------------------- 3 
3.  Çiçəkyanlığı  qurudur,  zarlıdır,  sütuncuq  üç  sapşəkilli  ağızcıqlıdır.  Meyvə-  çoxtoxumlu 
qutucuqdur,  açılan  qapaqcıqlıdır.   
                                             Cığkimilər  - Juncaceae Juss. fəsilə 
 
Çiçəkyanlığı  otvaridir  (травянистый).  Sütuncuğu  yoxdur,  ağızcıq(рыльца)  oturaqdır. 
Meyvəsi  birtoxumlu  fındıqcıq  və ya 3 çalovludur,  bir  ikitoxumludur. 
                                                         Fəsilə - Juncaqinaceae  Juss. 
          1.  Dişicik  üç  birləşmiş  meyvəyarpaqcıqlarından  ibarətdir.  Erkəkcik  6-dır.  Dişicik  altı  və  ya 
başqa sayda  sərbəst meyvəyarpaqcıqlarından  ibarətdir.   Erkəkcik  6 – dan çoxdur  ---------------------2 
         2. Erkəkciklər 6 və ya çoxdur.  -------------------Baqəvərkimilər  -Alismataceae Vent. fəsiləsi                                                          
 
Erkəkciklər  9 - dur. ---------------------------- Suoxukimilər-Butomaceae  Mirb.   fəsiləsi                                                                            
1.
 
Sünbüləbənzər  çiçək  qrupu  olan  və ya tək-tək, yaxud  cütçiçəkli  su  
   bitkiləridir  ---------------------------------------------------------- ----------------------------------- 2  
= Quru  vəya  bataqlıq  bitkisidir.----------------------------------------------------------------------- 3 
 
2.  Erkək  və  dişi  çiçəkləri  çiçəkyanlıqsızdır.  Çiçəkdə  erkəkciklər  2-4  ədəddir.  
Meyvəyarpaqcıqları  sərbəstdir,  sayca  1-6 ədəddir. 
Suçiçəyikimilər  - Potamodetonaceae  Dumort.  fəsiləsi 
 
= Erkək çiçəklər  borulu  çiçəkyanlıqlıdır  və bir  erkəkciklidir.  Dişi  çiçəkləri  çiçəkyanlıqsızdır. 
 
15.  Çiçəkqrupu-ətli  qıcadır,  əsasından  yuxarı  çiçək  yarpağı  ağ  örtük  görünüşlü  və  ya  uzun 
qılıncgörünüşlü  yaşıl  yarpaqlıdır.  Meyvəsi  giləmeyvə  görünüşlüdür.-   
                                    Danaayağıkimilər-Araceae  Adans.  fəsiləsi 
 
= Çiçəkqrupu  əvvəlki  görünüşlüdür.  Meyvə  fındıqcıq  görünüşlüdür  ----------- ---------------16 
 
16.  Çiçəklər  sünbül  əmələ  gətirən  pərdəli  pulcuğa  birləşmişdir,  axırıncı  müxtəlif  şəkilli 
çiçək  qrupu  əmələ  gətirir------------------------------------------------------------------------------------------
----17 
 
= Çiçəkləri  pərdəli  pulcuqla  birləşməmişdir.  Və sünbül  əmələ  gətirmir  -----------------------18 
 
17.  Gövdəsi  dəyirmidir.  Yarpaqları  adətən  xəttidir,  qın  boyu  parçalanmışdır,  və  adətən  qının 
yarpaq  ayasına  keçid  yerində  qısa  pərdəşəkilli  dilciklidir.  Çiçəkləri  adətən  ikicinslidir.  Ayrı-ayrı 
çiçəklər  iki  çiçək pulcuğu  arasında  yerləşmişdir  Erkəkcik  sapı  tozluğun  ortasına  bərkimişdir. 

---

- 39 - 
Qırtıckimilə r  - Poaceae Barnhart  (Taxıllar)  fəsiləsi 
 
= Gövdəsi  adətən  üçtillidir.  Yarpaqları  xəttidir,  qapalı  qınlı  və  dilciksizdir.  Çiçəkləri  adətən 
bircinsli  olub,  çiçək  pulcuqlarının  qoltuğunda  yerləşmişlər.  Erkəkcik  sapı  tozluğun  əsasına 
bərkimişdir.   
 Cilkimilər  - Cyperaceae Juss. fəsiləsi 
18.  Çiçəkqrupu  -  qara  və  ya  açıqqəhvəyi  rəngli  sıx  silindirik  sünbüldür;    çiçəkqrupunun  
yuxarı  hissəsində  erkəkcik  çiçəklərdən  ibarət  olan  hissəsi,  aşağıda  dişi  çiçəklər  olan  hissədən 
ayrılmışdır. 
 Ciyənkimilər  - Typhaceae L. fəsiləsi 
 
= Çiçəkqrupu  şarşəkilli  başcıqlardan  ibarətdir,  salxım  və ya  süpurgədə  yerləşmişdir,  yuxarı 
başcıqlar  erkək, aşağı  başcıqlar  dişi  çiçəklidir. 
Qurbağaotukimilər  - Sparganiaceae Rudolphi  fəsiləsi 
Cins və növlərin  təyin etmə cədvəli 
                                                        Ciyən -Typha  L. cinsi 
Yoğun  kökümsovu  erkən  tökülən  iki  cərgə  yerləşmiş  pulcuqlu  yarpaqlarla  örtülmüşdür.  Aşağı 
yarpaqları  qın  şəklindədir,  qalanları  silindirik  qınlıdır,  enli-xətti  və  ya  dar-xətlidir.  Çiçək  qrupunun 
erkək  və  dişi  hissəsi  qıcanın  oxu  hissəsində  bir-birinə  toxunur  və  ya  sərbəst  sahə  ilə  ayrılırlar. 
Tozluqları  dördyuvalıdır. 
Cinsin  18  növündən  Qafqazda  -  8,  Azərbaycanda  7  növü    vardır.      Onlardan  Naxçıvan 
MR ərazisində  6 növü  yayılmışdır. 
 
 1.Qıcanın  erkək  və  dişi  hissəsi  bir-birinə  toxunur.  Dişi  çiçəklər  çiçəkyanlıqsızdır. 
Yarpaqları  enli-xətlidir.  ---------------------------------------------T.  latitolia  L.                
 
= Qıcanın  erkək və dişi  hissəsi   müəyyən  məsafədə  çılpaq  sahə  ilə  ayrılmışdır  --------------- 2 
 
2. Qıcanın  dişi  çiçəkli  hissəsi  oval  və ya uzunsov  formadadır.  Dişi  çiçəkləri 
çiçəkyanlıqsızdır.  -------------------------------------------------------T.  laxmannii  Lepech.                                                                                 
 
= Qıcanın  dişi  hissəsi  silindirik  və çiçəkyanlıqlıdır  ------------------------------------------------ 3 
 
3. Gövdəsi  nazikdir,  hündürlüyü  1-m -dən artıq  deyildir,  yarpaqsızdır.  Qıcanın  erkək 
hissəsinin  qələmi  çılpaqdır.  --------------------------------------------T.  minima  Funck                                                                             
 
= Gövdəsi  yoğundur,  1-2 (4) m hündürlükdədir.  Qıcanın  erkək hissəsinin  qələmi 
tükcüklüdür  ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4  
 
4. Dişi  çiçəkqrupu  1-1,5 sm  enində  olub,  görkəmli   uzun  ağızcıqlıdır.----  T. angustifolia  L.                                                                                
 
= Dişi  çiçəkqrupu  0,5-0,8 sm  enindədir  və kənara  çıxan)  ağızcıqlıdır,  onlara  bərabər olan 
kürəkli   sivriləşmiş  çiçəkyanlıqcıqlıdır.  ---T. domingensis  Pers. (T. anguststa  Bory et Chaub) 
              T. alexevii Mavrod. - Aleksey ciyəni Fedds Repert. Bu  ciyən  növü  Dağıstandan  təsvir 
olunub.  Tip:  «Qızıl  –Yurtovski   rayonu  Prorva çayına  yaxın,  Sulak  qəsəbəsindən  10 kilometr 
cənubda.  4 .VI. 1961, N. Svelyov,  S. Çerepanov,  Q. Nepli,  A. Bobrov  . N.203,  (LE).  Şərqi 
Önqafqaz:  Ərazi  - Sulak;  Həmçinin  Cənubi  Zaqafqaziyada  Naxçıvan  MR ərazisində  olan  yeni  və 
endemik  bitkidir.  ( İlk dəfə  olaraq  Naxçıvan  MR florasına  daxil  edilir).                          
Qurbağaotu  - Sparqaniaceae  Rudolphi  fəsiləsi 
 
Çiçəkləri    bircinslidir,  Şarşəkilli  başcıqda,  salxımşəkilli  və  ya  süpürgəvari  çiçəkqrupunda 
toplanmışdır.  Yuxarı  hissədə  erkək,  aşağı  hissədə  dişi  çiçək  başcıqları  yerləşir.  Erkək  çiçəklərin 
çiçəkyanlığı  yoxdur,  3  erkəkciklidir.  Dişi  çiçəklər  çiçəkyanlıqlı  olub,  3-6  pərdəvari  yarpaqcıqdan 
ibarətdir,  yuxarı  yumurtalıqlıdır,  biryuvalıdır.  Meyvəsi-  quru  meyvəyanlıqlı  çəyirdəkdi. 
         Fəsilənin  şimal  yarımkürənin,  mülayim  və soyuq  qurşaqlarında  yayılmış  1 cinsi  vardır. 
 
               Qurbağaotu  - Sparyanium  L. cinsi 
 
Cinsin  30-40  növündən  Qafqazda,  Azərbaycanda  və  o  cümlədən  Naxçıvan  MR-  də  5  növü 
vardır.  Onlardan  4 növ   Nax. MR florasında  yeni  aşkar edilmişdir.   
 
       Qurbağaotu  növlərinin  təyin etmə cədvəli.  
 
1. Meyvəsi  tərsinə-pramidaldır,  yuxarı  hissəsi  şişkinləşmişdir.  -S. erectum  L.                                                                                           
Bu  növ  1999-cu  ildə  Nax.MR  ərazisində  T.H.  Talıbov  və  Ə.Ş.  İbrahimov    tərəfindən  yeni 
aşkar edilib.  Meyvəsi  iy  şəkillidir  -------------------------------------- ---------------------------------------2 
           2. Yetkin  meyvəsi  6-11 mm  uzunluqdadır,  orta hissəsində  kəmərsizdir.  -S. neqlectum  Beeby                                                                                                       

---