TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

- 42 - 
                                         Üçdişkimilə  - Juncaginaceae  Rich. fəsiləsi 
           Fəsilənin 
ümumi  əlamətləri:  Çiçəkləri  ikicinslidir,  çiçək  qrupunda  toplanmışdır. 
Çiçəkyanlığı  sadədir,  6  ləçəklidir.  Erkəkcikləri  6-dır.  Meyvəyarpaqcıqları  6,  uzunsov  yumurtalığa  
birləşmişdir,  Sütuncuqsuz  oturaq  ağızcıqlı  və  ya  sərbəstdir.  Ağızcığın  çox  hissəsi  məxməri 
əmziklərlə  örtülmüşdür.  Meyvə  qurudur,  3-6  meyvəcikdən  ibarətdir.  Çoxillik  kökümsovlu  ot 
bitkiləridir  və  çox  hissəsi  kökətrafıdır,  iki  cərgə  yerləşmiş  yarpaqcıqdır.  Artıqnəmli  və 
bataqlışlaşmış  yer  bitkisidir.  Fəsilənin  bütün  yer  kürəsində  yayılmış  5  cinsindən  Qafqazda, 
Azərbaycanda  , o cümlədən  Nax. MR- də 1 cinsinə  rast gəlinir. 
                                                   Üçdiş –Triglochin  L. cinsi 
        Cinsin 
əlamətləri:  Çiçəkləri  ikicinslidir,  sadə  salxım  çiçək  qrupunda  toplanmışdır. 
Çiçəkyanlığı  sadə  olub,  iki  dairədə  yerləşmiş  6  yarpaqcıqlıdır.  Erkəkcikləri  6-dır,  iki  dairədə 
yerləşir.  Meyvəyarpaqcıqları  6-dır,  onlardan  3-ü  xaric  hissədədir,  çox  vaxt    dölsüzdür.  Meyvə 
qurudur,  bir  toxumlu  fındıqcıqlara  parçalanır.  Çoxillik  kökümsovlu  ot  bitkiləridir  və  ikicərgə 
yerləşmiş  kökətrafı  yarpaqlıdırlar.  Cinsin  yer  kürəsində  yayılmış  13  növündən  7-si  Avstraliya  üçün 
səciyyəvidir,  qalanları  geniş  yayılıb,  Qafqazda  və Azərbaycanda  2, Nax. MR-də 1 növü  vardır.   
                                             Növlərin  təyini üçün  cədvəli 
 
1.  6  ədəd  meyvəyarpaqcığının  hammısı  meyvə  əmələ  gətirəndir.  Meyvəcikləri  6-dır. 
Kökümsovu  yan  zoğsuzdur.  Gövdəsi  nisbətən  yoğundur.  Yarpaqları  enli-xətvaridir.   
 
=  Ancaq  üç  daxili  meyvəyarpaqcığı  meyvə  verəndir,  Xaricdəki  3-ü  isə  dölsüzdür. 
Meyvəcikləri  3-dür.  Kökümsovu  nazik  yan  zoğludur.  Sütuncuq  daha  nazikdir.  Yarpaqları  ensiz-
xətvaridir.  ------------------------------------------------------------------------------------T.  Palustris   
                                           
                                       Baqəvərkimilər  -  Alismataceae Vent. fəsiləsi 
             Fəsilənin  ümumi  xarakteristikası:  Çiçəkləri  bircinsli  və  ya  ikicinslidir,  birevlidir. 
Çiçəkyanlığı  altı  yarpaqlıdır,  3  xarici  və  3  daxili  rənglənmiş  yarpaqcıqlardan  ibarətdir.  Erkəkcikləri 
6  və  ya  çoxsaylıdır.  Dişicik  6  və  ya  çoxdur,  2  yaxud  çoxlu  yumurtacıqlıdır.  Meyvə  çiçəkləri 
qurudur,  açılmayandır.  Su  və  ya  bataqlıq  bitkiləridir,  kökətrafı  rozet  yarpaqlıdır  və  adətən  budaqlı 
yarpaqsız  çiçəklənən  gövdəlidir.  Bütün  yer  kürəsində  yayılmış  12  cinsindən  Qafqazda  və 
Azərbaycanda  3 cinsi  vardır.  Onlardan  bir cins  Nax. MR ərazisindədir. 
 
         Baqəvər cinslərinin  təyinetmə cədvəli 
1.
 
Çiçəkləri  bircinsli,  birevlidir.  Erkəkcikləri  çoxdur.  Meyvəcikləri  şişkin  (выпуклый) 
çiçək  yatağında  spiralvari  yerləşmişdir.   
  = 
Çiçəkləri  ikicinslidir.  Erkəkcikləri  6-dır.  Meyvəcikləri  çiçək  yatağında  halqalı 
yerləşmişdir  ------------------------------------------------------------------------------------------------------  2 
 
2. Yetkin  meyvəcikləri  6-10-dur. Meduzvari-dağınıqdır. 
= Meyvəcikləri  çoxsaylıdır,  dağınıq  deyil,  başcığa  toplanmışdır.   
 
                    Baqəvər -  Alisma  L. cinsi 
          Ümumi  əlamətləri:  Çiçəkləri  ikicinslidir.  Kasayarpaqları  3-dür,  meyvə  zaman  qorunub 
saxlanılır.  Ləçəkləri  3-dür.  Dişiciyi  çoxsaylıdır,  sərbəstdir,  yerləşməsi  halqavaridir;  sütuncuq 
yumurtalığın  qarın  tərəfində  uc  hissədən  aşağıda  yerləşir.  Meyvəcikləri  yanlara    güclü  sıxılmışdır, 
birtoxumludur,  nazik  kağızı  meyvəyanlıqlıdır.  Artıq  nəmli  və  bataqlışlaşmış  yerlərdə  yayılmış 
çoxillik  bitkilərdir.  Kökətrafı  rozet  yarpaqlı  və  adətən  yarpaqsız  dəstəli-budaqlanmış  gövdəlidir. 
Cinsin  6 növündən  Qafqazda  və Azərbaycanda  3 növü  yayılmışdır. 
 
Baqəvər növlərini  təyin etmək üçün  cədvəl 
 
1. Aşağı  yarpaqları  ürək  şəkilli  və ya dəyirmi  əsaslıdır.-------A. plantaqo  - aquatica  L.                                                                                                     
=Yarpaqlarının  hammısı  əsasına  doğru  daralmışdır,  yığılmışdır   
(суженные) ------------------------------------------------------------------------------------------- 2 
2.
 
Sütuncuq  düzdür,  yumurtalıqdan  uzundur.  Meyvəcikləri  kürəkdə  bir şırımlıdır.   
                                                                                                      A. lanceolatam  With. 
=  Sütuncuq  qarmaqvari-  qatlanmışdır,  yumurtalıqdan  qısadır.  Meyvəciyi  bel  hissədə  2 
şırımlıdır.  ---------------------------------------------------------------  A. Gramineum  Lej.   
Növlərdən:  A.  plantaqo-aquatica  L.  və  A.  lanceolatum    With.  Naxçıvan  MR-in  artıq  nəmli, 
bataqlıqlaşmış  və  durğun  su kənarlarında  yayılmaqla  cəngəllik  əmələ  gətirirlər.   

---

- 43 - 
                                  Suoxukimilər_-_Butomaceae_S._F._Gray_fəsiləsi__Fəsilənin_ümumi_səciyəsi'>Suoxukimilər  -  Butomaceae S. F. Gray  fəsiləsi 
           Fəsilənin  ümumi  səciyəsi:  Kökətrafı  yarpaqlı  və  yarpaqsız  çiçək  gövdəsi  olan  çoxillik 
bataqlıq,  yaxud  su  bitkisidir.  Çiçəkləri  düzdür  ikicinslidir.  Çiçəkyanlığı  altıyarpaqlı,  tacvari. 
Erkəkcikləri  9  və  ya  çoxdur.  Dişiciyi  6,  nadir  halda  çoxdur.  Meyvəsi  mürəkkəbdir  və 
yarpaqcıqlardan  ibarətdir.   
  
                                             Suoxu   – Butomus  L. cinsi 
Cinsin  ümumi  əlamətləri:  Çiçəkyanlığı  6  qırmızımtıl-ağ  yarpaqcıqlardan  ibarətdir,  xarici 
hissədəki  3  çiçəkyanlığının  xarici  eşik  tərəfi  yaşılımtıldır.  Erkəkcikləri  9-dur,  onlardan  3-ü 
çiçəkyanlığının  xarici  yarpaqlarına  və  6-sı  isə  daxili  yarpaqcıqlara  əksinə  oturmuşdur.  Meyvə  6 
yarpaqcıqdan  təşkil  olunub,  əsasında  və  daxili  tərəfdə  açılan  boylama  hissədə  bitişmişdir. 
Evraziyanın  mülayim  vilayətlərində  geniş  yayılmış  2  növündən  Qafqazda,  Azərbaycanda  və  o 
cümlədən  Nax. MR-də 1 növünə  rast  gəlinir.   
                                            Suoxu  növünü  təyin etmək üçün  cədvəl 
1.  Çiçəkyanlığı  ellipisvaridir,  ağdır  əsası  tünd  bənövşəyi-çəhrayı  ləkəlidir.  11-13  mm 
uzunluqdadır.  Erkəkcikləri  bənövşəyi  tozcuqlu  erkəkcikləri  9-dur. --------------------B.  umbelatus  L.                                                                                                          
                                     Adiantkimilər  - Adiantaceae  Newman.  fəsiləsi 
Fəsilənin  ümumi  səciyyəsi:  Sorusları  uzunsovdur,  dəyirmi  və  ya  xəttidir,  yarpağın 
qatlanmış,  burulmuş  pərdəvari  kənarı  ilə  örtülmüşdür.  Orta  ölçülü  qıjılardır.  Yarpaq  saplağı  
bağlaşmamışdır.  Yarpaq  ayası  bölümlüdür.  Əvvəllər  Ayıdöşəyikimilər-  Polypodiaceae  R.Br. 
fəsiləsi  daxilində  cins  olan  Adiantum  L.  bir  sıra  özünəməxsus  fərqli  əlamət  və  xüsusiyyətlərinə  görə 
fəsilə  səviyyəsinə  qaldırılmışdır.  Əsasən  tropik  zonada  yayılmış  185  növündən  Qafqazda, 
Azərbaycanda  və o cümlədən  Nax. MR-də 1 növü  yayılmışdır. 
Adiant   - Adiantum  L. cinsi 
Cinsin  təyinetmə cədvəli 
 
1.Sorusları  dəyirmidir,  bel  hissədə  və ya damarın  sonunda   oturub  ------------------------------2 
=  Sorusları  uzunsovdur  və  ya  xəttidir,  sonuncudur  və  ya  damar  boyu  oturub.  Saplağı 
bağlaşmamışdır  ----------------------------------------------------------------------  ----------------------------5 
5. Yarpaqları  və  onların  seqmentləri  çılpaqdır.  Sorusları  damarın  üstündə  uzunsovdur,  seqmentin 
burulmuş  aşağı  dairəvi  pərdəvari  dilimi  ilə  örtülmüşdür.  ---------------Adiantum  capillis  veneris L.  
                                                            Acilıqkimilər  - Ephedraceae  Dumort.  fəsiləsi 
  Fəsilənin  3 cinsindən  Qafqazda  və Azərbaycanda  1cinsi  var. 
                                                Acılıq  - Ephedra  L. cinsi 
 
Yer  kürəsinin  mülayim  quru  vilayətlərində  yayılmış  32  növündən  Qafqazda  və 
Azərbaycanda  4 növünə  rast gəlinir 
 
                 Acılıq  növlərini  təyin etmək üçün  cədvəl 
1.
 
Kolcuqdur,  10-25 sm hündürlükdədir.   Budaqları  yuxarı  olub  tez-tez  burulmuşdur.....2                                                                                                             
= 1,5 m hündürlükdə  koldur,  sünbülü  oturaq  tozcuqludur.  E. aurantiaca  Takht.  et Pachom.   
2. Meyvə  əmələ  gətirən  sünbüllərin  daxildəki  cüt çiçəkyanlığı,  həmçinin  xarici  çiçəkyanlığı 
uzunluğunun  üçdə biri  bitişmişdir.  ------------------------------------------------------  E. procera  F.et M.
 
                                                                                                 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Qəlirov  H.M. Bitkilərin  təyinat  kitabçası.  Bakı,  APİ-nin  nəşriyyatı.  1959, 243 s. s. 21-116 
2.
 
İbrahimov  Ə.Ş. Naxçıvan  MR-in  yüksək  dağ su-bataqlıq  bitki  örtüyü  və onun  əhəmiyyəti  // 
İnformasiya  vərəqi,  “Kənd  təsərrüfat”  ser. (Bitkiçilik),  1980, AZETEİİ,  №  85, 4 s.  
3.
 
Tariyel  Talıbov,  Əliyar  İbrahimov.Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  florasının  taksonomik  spektri. 
“Əcəmi”  Nəşriyyatı  Poliqrafiya  Birliyi.  2008, 364 s.  s.42-86 
4.
 
Tariyel  Talıbov,  Əliyar  İbrahimov.Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  “Qırmızı  Kitabı”ı  (Ali 
sporlu,  çılpaqtoxumlu  və örtülütoxumlu  bitkilər).  Cild  2, “Əcəmi”  Nəşriyyatı  Poliqrafiya  Birliyi. 
Naxçıvan,  2010, 676 s.  s.20-21 
5.
 
Гроссгейм А. А. Определитель растений Кавказа. Государственное     
6.
 
Издательство «Советская  наука».  Москва, 1949, 756 с.   с. 11-42 

---