TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 50 - elementlərin daxil olduğu Astraqaleto-acantholimonetum formasiyası geniş yayılıbdır ki, bu tərkibdə paxlalıkimilərin Astraqalus lagurus və qurşunçiçəyikimilərin Acantolimon karelinii kimi növləri üstünlük təşkil edirlər. Friqana tipli dağ-kserofit bitkiliyinə daxil olan bitkilərin əksəriyyəti suyun buxarlanmasının qismən qarşısının alınmasına xidmət edən vegetativ orqanlarınında, xüsusilə yarpaqlarında səthin azalmasına təsir edən ekoloji şəraitdə yaşadıqlarından qeyri-münbit torpaqlara və daşlı-qayalı ərazilərə yaxşı adaptasiya olunmuşlar (7). Tərəfimizdən aparılan tədqiqatlar nəticəsində ilk dəfə olaraq paxladənli-asrtakantalı növlərin bozqır bitkilik tipində 1 formasiya sinfi, 4 formasiya və 11 assosiasiya təşkil etdiyi müəyyənləşdirilmişdir. Qariqa tipli bozqırlar əsasən ərazinin şimal-şərq və cənub-qərb ekspozisiyalarında daha çox yayılmışdır. Bu tip formasiyalar daşlı-çınqıllı töküntülərdə, qayalıqlar arası kiçik sahələrdə daha çox nəzərə çarpır. Xüsusilə antropogen və digər təsirlər nəticəsində meşə və kolluqların məhv olduğu ərazilərdə qariqa elementləri daha çox nəzərə çarpır. Bu ərazilərdə Rhamnus spathulifolia, Rhamnus pallasii, Atraphaxis spinosa, Atraphaxis angustifolia, Amygdalus fenzliana, Juniperus foetidissima, Astracantha microcephala, Astragalus lagurus və s. növlər geniş sahələr əhatə edərək açıq fitosenozlar əmələ gətirirlər. Friqanalarla müqayisədə bu ərazilər iqlimin nisbətən rütubətliliyi ilə fərqlənsələr də dağ-bozqırlarından az fərqlənirlər. Qariqa komponentlərinin yayıldığı kolluqlar arasında müxtəlif tərkibdə kserofit bitkilərin inkişafı dağ çölləri, qaya və töküntü bitkiliyi ilə daha çox ortaq xüsusiyyət yaradır. Bəzən bu ərazilərdə paxlalı bitkilərdən Astracantha aurea və Astracantha microcephala növlərinin müxtəlif bitkilərin iştirakı ilə əmələ gətirdiyi qruplaşmalara rast gəlinir. Nisbətən aşağı ərazilərdə paxlalılardan Astragalus lagurus, Astracantha stenonuchoides, Astracantha aurea, Onobrychis transcaucasica və Onobrychis cornuta kimi nölərin üstünlüyü ilə formalaşan qruplaşmaların yayılması müşahidə olunur. Bu qruplaşmaların tərkibində Thymus collinus, Thymus kotschyanus, Teucrium polium, Centaurea squarrosa, Pranqos ferulacea, Pranqos uloptera, Senecio vernalis, Pyrethrum chiliophyllum, Stipa hohenackeriana, Stipa arabica və s. kimi ot bitkiləri də yayılmışlar. Astracantha və Onobrychis növlərinin qruplaşmanın tərkibində olması taxıl və mütəlif ot bitkilərinin otarılmaya qarşı davamlıqlarının artmasına, qorunub saxlanmasında yardım etdiklərindən bitkilərin çoxalması üçün şərait yaranır. Bu fitosenozlarda ali bitkilərin 30-35%-i iştirak edir. Otlaq kimi istifadə edilən bu ərazilərdə otlağın bolluğu 55-60%-dən 80-85%-ə çatır (6). Kəklikotulu-gəvənli-topallıq (Thymus kotschyanus +Astragalus euoplus+ Festuca sclerophylla) qruplaşması bu ərazilərdə daha geniş sahələri əhatə etməklə yüksək dağlıq qurşağın çimli, narıntorpaqlı və daşlı-qayalı yamaclarında yayılmışlar. Batabat, Əyriqar, Salvartı, Ağdaban, Keçəldağ, Camalqala, Ağabba və s. ərazilərinin dağ- çəmən- bozqır torpaqlarının yayıldığı narın torpaqlı dağ yamaclarında və Ağ karvansara ətrafının düzənlik ərazilərində kəklikotulu-gəvənli- topallı formasiyalar daha geniş əraziləri əhatə edirlər. Qruplaşmaya daxil olan edifikatorların hər üçü ekoloji şəraitdən və relyefdən asılı olaraq bir-birini əvəz edir və birinin digərinə görə üstünlüyü özünü göstərir. Lakin bütün hallarda topal, fitosenozların formalaşmasında digər edifikatorlardan kəmiyyətcə üstün vəziyyətdə çıxış edir. Edifikatorlardan hər hansı birinin üstün nisbəti mühit şəraitindən, ərazilərin meylliyindən, sərtliyindən, substratın tərkibindən və ekoloji şəraitdən asılıdır. Belə ki, daşlı-qayalı ərazilərdə Astragalus euoplus, çınqıllı yamaclarda Festuca sclerophylla+ Festuca valesiaca, torpaq örtüyü az inkişaf etmiş skeletli yamaclarda isə Thymus kotschyanus növləri üstünlük təşkil edir. Çox zaman daşlı-qayalı ərazilərdə Astragalus euoplus növünə Astracantha aurea və Astragalus incertus Ledeb. kimi növlər də əlavə olunur. Azdaşlı və narın torpaqlı yamaclarda kəklikotulu-topallı qruplaşmalar üstün vəziyyətdə olsalar da az-çox dərəcədə bu tərkibdə Astragalus incertus, A. saganlugensis, A. pinetorum və A, euoplus növlərinə rast gəlinir. Yüksək dağ bozqırları üçün Thymeto-Astragaleto-Festucetum qruplaşmaları mütləq xarakterə malik deyildir, belə ki, ərazilərdə bu qruplaşma müxtəlif variantlarda təzahür edir. Göstərilən qruplaşmalar üçün Festuca valesiaca Gaudin, Bromopsis tomentella Holub, Poa alpina L., Scutellaria sevanensis Gross., Helichrysim pallasii Ledeb., Plantaqo saxatilis Bieb., Stachys macrostachya Briq., Potentilla arqaea Bois., Alchemilla erythropda Juz., Nepeta betonicifolia - 51 - C.A.Mey., Artemisia splendens Wild., Pimpinella saxifraqa L., Minuartia oreina Schischk., Astragalus lagurus Willd., Ajuga orientalis L., Astragalus incertus Ledeb. kimi növlər daha çox xarakterikdir. Cədvəl 4 Kəklikotulu-gəvənli-topallı dağ bozqırlarının quruluşu və növ tərkibi № Növlərin adı Bolluq, balla Hündürlük, sm-lə Fenofaza Yarus 1. Festuca sclerophylla Boiss. ex Bisch. 2-3 65-120 Çiçək I 2. Festuca valesiaca Gaudin 2 60-125 Çiçək I 3. Bromopsis tomentella Holub, 2 30-50 Çiçək II 4. Helichrysim pallasii Ledeb. 1 20-35 Çiçək II 5. Plantaqo saxatilis Bieb. 2 10-25 Çiçək III 6. Stachys macrostachya Briq. 2 25-30 Qönçə II 7. Thymus kotschyanus Boiss. et Hohen. 2-3 8-16 Çiçək IV 8. Astragalus euoplus Trautv. 2-3 22-25 Çiçək III 9. Scutellaria sevanensis Sosn. ex Grossh. 1-2 15-20 Qönçə III 10. Campanula trautvetteri Grossh. 2 45-90 Çiçək I 11. Potentilla arqaea Bois. 1 15-25 Çiçək III 12. Achillea millefolium L. 1 15-70 Çiçək I 13. Nepeta trautvetteri Boiss.et Buhse 1 50-65 Çiçək II 14. Artemisia splendens Wild. 2 15-25 Çiçək II 15. Pimpinella saxifraqa L. 2 25-60 Çiçək II 16. Minuartia oreina Schischk. 1 4-15 Çiçək IV 17. Astragalus lagurus Willd. 2-3 35-40 Qönçə III 18. Ajuga orientalis L. 1 10-20 Meyvə IV 19. Astragalus incertus Ledeb. 1 10-25 Çiçək IV Assosiasiyanın dominantı topalın (Festuca sclerophylla Boiss. ex Bisch.-valesiaca Gaudin.) bolluğu 3-4 bal, subdominantı–Koçi kəklikotusu (Thymus kotschyanus Boiss. et Hohen.) və tikanlı gəvən (Astracantha euopleus Trautv.) hesab edilir. Bu assosiasiyada fitosenozun layihə örtüyü 50- 70%-ə bərabərdir. Müşahidələr göstərir ki, gəvən cinsinə daxil olan elementlər arasında senopapulyasiya əmələgətirən növlər çox az yayılıbdır. Meşə sahələrinin daha çox olduğu orta qurşaqda gəvən növləri açıq ərazilərdə daha çox yayılıb və keyfiyyət və kəmiyyətcə daha üstün vəziyyətdədirlər. Digər tərəfdən müxtəlif növlər vertikal şəkildə müxtəlif dağ qurşaqlarında yayılan müxtəlif bitki formasiyalarının tərkibinə daxil olmaqla bitki qruplaşmalarının formalaşmasında mühüm əhəmiyyətə malikdirlər. Məsələn Astragalus arquricus d.s.-dən 800-2000m yüksəkliklərdə yayılan müxtəlifotlu-topallı çollərdə və dağ palıdlıq kolluqları arasındakı açıqlıqlarda, Astragalus sevangensis isə d.s.-dən 1300-2500 m hündürlüklərdəki meşə sonrası topallı-müxtəlifotlu və şiyavlı (Stipa)-topallı çöllərin bitkiliyinin tərkibinə daxil olur. Eyni qurşaq daxilində ekoloji-senotik müxtəlifliklərin, mozaika əmələ gətirən açıq qruplaşmaların, otlu-kollu senozların və meşəaltı bitkilik sisteminin formalaşmasında gəvənlərin özünəməxsus yeri vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir gəvən növlərinin əksəriyyəti əsasən meşəsiz ərazilərdə yayılıbdır. Çox az sayda gəvən növləri meşə mühitinə uyğunlaşmışdır. Meşəaltı ot örtüyünün formalaşmasında Anthriscus sylvestris, Astrantia maxima, Poa nemoralis, Dactylis glomerata, Campanula latifolia, Delphinium szowitsianum, Primula macrocalyx, Chaerophyllum macrospermum, Dryopteris filix -mas, Polygonatum verticillatum, Astragalus glycyphyllos, Astragalus glycyphylloides və s. bitki növləri xarakterikdir. Bu bitkilər sıx ağaclı meşə altında sıx örtük əmələ gətirməyib, sadəcə qrup şəklində və ya tək-tək, birbirindən aralı yerləşirlər. Lakin bəzi hallarda ağacların seyrəkləşdiyi meşələrdə sıx örtük əmələ gətirmə hallarına da rast gəlinir. Seyrək ağaclıq ərazilərdə Astragalus glycyphyllos Astragalus glycyphylloides növü meşəaltı müxtəlif bitki növləri ilə qarışaraq müxtəlif assosiasiyalar əmələ gətirirlər. Qruplaşmaların tərkibinə müxtəlif otluğun Bromopsis benekenii, Milium effusum, Arrenatherum elatius, Kataloq: files -> uploader -> elmieserler elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84) elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №5(79) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №5 (79) elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88) elmieserler -> Naxçıvan Dövlət Universiteti. III naxçıvan Beynəlxalq arıçılıq konfransı elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87) elmieserler -> The series of the humanitarian Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|