TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 57 - Dərəşam adlanan ərazisi; Campanula propinqua Fisch. & C. A. Mey. Kəngərli rayonunun Çalxanqala (02.05.2012), Babək rayonunun Nehrəm, Şahbuz rayonunun Qarababa kəndi; Campanula massalskyi Fomin Babək rayonunun Nehrəm, Dərəşam adlanan ərazsisi; Campanula saxifraga Bieb. Babək rayonunun Vayxır, Culfa rayonunun Ərəzin, Gülüstan (03.04.2013) kəndləri ; Campanula stevenii Bieb. Kəngərli rayonunun Çalxanqala kəndi; Asyenuma pulchellum Bornm. Culfa rayonunun Əbrəqunus, Ordubad rayonunun Gənzə kəndi; Michauxia laevigata Vent. Kəngərli rayonunun Çalxanqala, Culfa rayonunun Əbrəqunus kəndləri yaxınlığından toplanılmışdır. Orta dağlıq qurşağın əsas bitki örtüyünü meşələr və yüksək dağ bozqırları təşkil edir. Yüksək dağ bozqırları üçün başlıca fitosenoz olan topallıq bozqır əksər hallarda gəvənlə və kəklikotu ilə qarışaraq geniş sahələri tutur. Topallıq bozqırlar daşlı və qayalı yerlərdə açıq qruplaşmalarla, rütubətli sahələrdə isə çəmən bozqırlarla yanaşı, talalar şəklində topallı-gəvənli-kəklikotulu bozqırlar da mövcuddur. Naxçıvan MR-də meşələr zonal xarakter daşımır. 1700-1800 metrdən başlayaraq 2000-2200 metr arasında tərəddüd edir. Naxçıvan MR-də meşələr çay və qar sularının çox olduğu rütubətli torpaqlarda yaranır. Buna görədir ki, respublikada olan 3016 hektar meşə sahəsinin 2550 hektarı Biçənək kəndi ətrafındadır. Bundan başqa, Əlincə və Gilan çaylarının yuxarı axınlarında, Ərəfsə kəndi ətrafında 66 hektar, Xurs, Nəsirvaz kəndləri yaxınlığında 400 hektara qədər talalar şəklində meşələr (Tillək, Xəlil, Cəlil meşələri) vardır. Ümumiyyətlə, meşələr Naxçıvan MR ərazisinin 0,5 %-ni əhatə edir. Muxtar respublikada əsas meşə bitkiləri Şərq palıdı, adi vən, göyrüş, kserofit İberiya ağcaqayını, alma, armud, alça və müxtəlif yemişan növləridir. Kserofit cənub yamacları üçün armud, yemişan, ardıc, badam, zirinc, murdarça, itburnu və digər növlər daha səciyyəvidir (1, s. 76-79). Bir sıra ağac və kollar meşələrin yuxarı sahələrindən daha yüksəklərə qalxır. İtburnu, ardıc, pallas ağtikanı və başqa kollara yüksək dağlıq sahələrdə (Qapıcıq, Keçəldağ) rast gəlmək mümkündür. 2012-2014-cü illər ərzində bu zonada aparılmış çoxsaylı ekspedisiyalar nəticəsində ərazidən nümunələr toplanılmış, tədqiq edilmiş və aşağıda adları qeyd olunan Zəngçiçəyikimilər müəyyən olunmuşdur: Campanula glomerata L. Kəngərli rayonunun Qaraquş dağı (20.06.2012), Şahbuz rayonun Ayrınc, Ordubad rayonunun Dırnıs kəndi; Campanula latifolia L. Ordubad rayonunun Tillək meşəsi; Campanula rapunculoides L. Ordubad rayonunun Dırnıs kəndi; Campanula bononiensis L. Şahbuz rayonunun Nursu (10.07.2013) kəndi; Campanula karakuschensis Grossh. Şərur rayonunun Axura (24.05.2012), Kəngərli rayonunun Çalxanqala kəndi yaxınlığında Qaraquş dağı (20.06.2012), Babək rayonunun Noxuddağ (15.05.2013) adlanan ərazisi; Campanula propinqua Fisch. & C. A. Mey. Şərur rayonunun Həmzəli, Axura, Şahbuz rayonunun Badamlı (24.04.2013) kəndi ; Campanula zangezura Kolak. & Serdjukova Ordubad rayonunun Dırnıs; Campanula bayerniana Rupr. Ordubad şəhərinin ətrafı; Campanula coriacea P.H. Davis Sədərək rayonunun Ardıc dağı, Kəngərli rayonunun Qaraquş dağı (20.06.2012); Campanula stevenii Bieb. Kəngərli rayonunun Qaraquş dağı (20.06.2012), Culfa rayonunun Qazançı kəndi yaxınlığındakı Berdik dağı (23.05.2012), Şahbuz rayonunun Keçili, Ordubad rayonunun Biləv, Dırnıs kəndləri; Asyenuma campanuloides Bornm. Culfa rayonunun Ləkətağ kəndi; Asyenuma rigidum Grossh. Culfa rayonunun Ləkətağ kəndi; Asyenuma pulchellum Bornm. Şahbuz rayonunun Ayrınc, Ordubad rayonunun Dırnıs, Culfa rayonunun Ləkətağ, Boyəhməd kəndləri yaxınlığından toplanılmışdır. Yüksək dağlıq qurşaq üçün subalp və alp çəmənlikləri xaraterikdir. 2350-2600 m yüksəklikdə ensiz bir zolaq şəklində uzanır. Bu zolaq Küküçay hövzəsindən başlayaraq Əlincəçay hövzəsinə qədər suayrıclarında kəsilib çay dərələrində və vadilərində yenidən meydana çıxır. Əslinə qalsa, muxtar respublikada tipik subalp çəmənləri deyil, subalp elementlərinin qarışığı olan mezofil meşə çəmənləri mövcuddur. Yalnız Kükü kəndi və Biçənək meşələrinin şimal qurtaracağında kiçik fraqmentlər şəklində baş Qafqaz dağlarında olduğu kimi ucaboylu, sıx, yaxşı inkişaf etmiş subalp bitkiliyinə rast gəlmək mümkündür. Alp çəmənlikləri kifayət qədər rütubətli, 2900 metrdən yüksək sahələrdə narın torpaqlı, yamacların şimal, şimal-qərb və şimal-şərq ekspozisiyalarında yayılmışdır. Alp çəmənlikləri talalar şəklində respublikamızın nisbətən rütubətli mərkəz hissəsində inkişaf etdiyi halda, onun cənub və şimal hissələrində belə çəmənliklərə təsadüf edilmir. Alp çəmənlikləri Salvartı, Ağdaban, Küküdağ, Keçəldağ, Ağdağ və Qapıcıq dağlarının yüksəkliklərində - 58 - daha yaxşı inkişaf etmişdir. Lakin burda da alp çəmənlikləri kiçik talalar şəklində olub, heç yerdə Baş Qafqazda olduğu kimi kilometrlərlə uzanmır. Yüksək dağlıq sahənin kəskin iqlim şəraiti, sutka daxilində temperaturun böyük amplituda fərqi, soyuq küləklər, vegetasiya dövrünün qısalığı bu bitkilərə öz güclü təsirini göstərmiş və onlar bu şəraitə davam gətirmək üçün bir qədər uyğunlaşmışlar. Bu bitkilərin boyu çox qısa olub yerə yayılmış və kökləri vasitəsilə yerə bərk yapışmışdır. Yuxarı alp zonasının daşlı yamaclarında yayılmış kirpiyarpaq yastıotu, saqqallı dəliçiçək, üçdişli zəngçiçəyi və başqaları mühitə uyğunlaşaraq moxlu kiçik gövdələrdən, yarpaq və çətirlərdən möhkəm yastıq forması əmələ gətirmişdir. Çox vaxt alp otluğu (xüsusilə alp xalılarında) 2-3 sm-dən uca olmur. Bitkilərin kiçik gövdələri üzərində gözəl çiçəklər açır. Bu bitkilərdən kökbaşcıqlı qanqal, gövdəsiz yastıqbaş, Pont acıçiçəyi, üçdişli zəngçiçəyi və başqaları daha səciyyəvidir. Alp çəmənlikləri demək olar ki, çoxillik bitkilərdən əmələ gəlmişdir (1, s. 81-83). Tədqiqatlar zamanı ərazidən xeyli nümunə götürülərək təyin edilmiş və ədəbiyyat məlumatları da daxil olmaqla aşağıda adları qeyd olunan Campanulaceae Juss. fəsiləsi növləri müəyyənləşdirilmişdir: Campanula latifolia L. Şahbuz rayonunun Batabat zonası (17.06.2012) (03.07.2013), Ordubad rayonunun Məzrə (12.06.2013) kəndi; Campanula rapunculoides L. Culfa rayonunun Ərəfsə (3100m) (27.06.2012), Şahbuz rayonunun Kükü (06.06.2012), Biçənək (1800m) (17.06.2012), Batabat massivi (04.07.2012) (03.07.2013), Ordubad rayonunun Parağa, Pəzməri, Nürgüt kəndləri; Campanula bononiensis L. Ordubad rayonunun Məzrə (13.06.2012) kəndi; Campanula sclerotricha Boiss. Ordubad rayonunun Tivi kəndinin Sulu düz (2000 m) adlanan ərazisi, Nürgüt, Nəsirvaz kəndləri; Campanula daralaghezica (Grossh.) Kolak & Serdjukova Şahbuz rayonunun Biçənək (1800m) (17.06.2012), Ordubad rayonunun Nəsirvaz, Nüsnüs (2347m) (22.05.2013), Parağa, Qapıcıq və Soyuq dağ əraziləri; Campanula zangezura Kolak. & Serdjukova Ordubad rayonunun Parağa, Qapıcıq, Soyuq dağ əraziləri; Campanula bayerniana Rupr. Babək rayonunun Buzqov, Şahbuz rayonunun Kükü (06.06.2012), Batabat massivi (04.07.2012), Keçəldağ (2700-3000m), Culfa rayonunun Xəzinədərə (14.05.2014) adlanan ərazisi; Campanula coriacea P.H. Davis Şahbuz rayonunun Kükü (06.06.2012), Ordubad rayonunun Soyuq dağ əraziləri; Campanula saxifraga Bieb. Culfa rayonunun Gəlin-qaya adlı ərazisi, Ordubad rayonunun Qapıcıq dağı; Campanula tridentata Scherb. Şərur rayonunun Ağdaban, Culfa rayonunun Ərəfsə kəndinin Xəzinədərə adlanan ərazisi (14.05.2014), Şahbuz rayonunun Salvartı dağı, Ordubad rayonunun Nüsnüs (2476 m) (22.05.2013), Göy-göl, Pəzməri, Qapıcıq, Coşludağ əraziləri; Campanula stevenii Bieb. Babək rayonunun Ağ dağ, Şahbuz rayonunun Dərəboğaz ərazisi (06.06.2012), Batabatda göllərin ətrafı (04.07.2012), Keçəl dağ, Kükü (06.06.2012), Biçənək, Salvartı, Culfa rayonunun Ərəfsə kəndinin Xəzinədərə adlanan ərazisi (20.06.2012), Ordubad rayonunun Nüsnüs, Parağa, Tivi (3000 m) kəndləri; Asyenuma amplexicaule Hand.- Mazz. Şahbuz rayonunun Biçənək, Ordubad rayonunun Parağa kəndi; Asyenuma campanuloides Bornm. Şahbuz rayonunun Biçənək kəndi; Asyenuma pulchellum Bornm. Şahbuz rayonunun Biçənək kəndi; Culfa rayonunun Ərəfsə, Ordubad rayonunun Nəsirvaz, Nüs-nüs, Parağa kəndləri; Asyenuma rigidum Grossh. Şahbuz rayonunun Biçənək (17.06.2012) kəndləri yaxınlığından toplanılmışdır. Şaquli zonallıqlara görə Zəngçiçəyikimilər fəsiləsinin yayılma qanunauyğunluğunun öyrənilməsi yuxarıda qeyd olunduğu kimi alçaq dağlıq, orta dağlıq və yüsək dağlıq qurşaqları üzrə aparılmışdır. Naxçıvan MR ərazisində fəsilə bitkilərinin rastgəlmə tezliyi, yüksəklik zonaları üzrə paylanma qanunauyğunluğu, alçaq dağlıq, orta dağlıq və yüksək dağlıq qurşaqlarında yayılma dərəcələri müəyyən edilmişdir. Tədqiqatlar zamanı yalnız bir qurşaqda rast gəlinən növlərin sayı alçaq dağlıq qurşaqda 2 [Campanula massalskyi Fomin, M. Laevigata Vent.] və yüksək dağlıqda 2 [C. tridentata Scherb., A. Amplexicaule (Willd.) Hand. – Mazz.] növ olmuşdur. Bundan başqa, alçaq dağlıq-orta dağlıq üçün ümumi olan 3 [C. glomerata L., C. karakuschensis Grossh., C. propinqua Fisch. & C. A. Mey.], orta dağlıq-yüksək dağlıq üçü n 7 [C. latifolia L., C. bononiensis L., C. coriaceae P. H. Davis, C. zangezura (Lipsky) Kolak. & Serdyuk., C. bayerniana Rupr., A. campanuloides (Bieb. ex Sims) Bornm., A. rigidum (Willd.)], alçaq dağlıq-yüksək dağlıq üçün 1 [C. daralaghezica (Grossh.) Kolak. & Serdjukova.] və hər üç qurşaq üçün isə 3 [C. rapunculoides L., C. stevenii Bieb., A. pulchellum (Fisch. & C. A. Mey.)] növ müəyyən olunmuşdur. Kataloq: files -> uploader -> elmieserler elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84) elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №5(79) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №5 (79) elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88) elmieserler -> Naxçıvan Dövlət Universiteti. III naxçıvan Beynəlxalq arıçılıq konfransı elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87) elmieserler -> The series of the humanitarian Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|