TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

- 8 - 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
 
          AKİF   MƏRDANLI               
                                                                         [e-mail]  
                                                        FƏRMAN   XUDAVERDİYEV                      
                                                                  [e-mail] 
                                                          TOFİQ  ƏLİYEV                                                                
                                                  [e-mail] 
Naxçıvan Dövlət Universiteti    
UOT:  631,8                                              
 
NAXÇIVAN   MUXTAR RESPUBLİKASININ   ŞƏRUR  RAYONUNDA  MEYVƏ 
AĞACLARINA   ZƏRƏRVERƏN  BAŞLICA   KƏPƏNƏKLƏR VƏ 
ONLARIN TƏBİİ DÜŞMƏNLƏRİ 
 
Açar  sözləri:  Meyvə güvəsi,kəpənək zərərverici, tırtıl  
Key words:  Butterfly, vermin, larva, fruit, moth, insects 
Ключевые слова: бабочка,вредитель, личинка, моль, насекомы 
 
  
Azərbaycan    respublikası  prezidentinin  2008-2015-ci    illərdə    Azərbaycanda    əhalinin    ərzaq  
məhsulları  ilə  etibarlı    təminatına    və  ərzaq    məhsullarının    təhlükəsizliyinə  dair    dövlət  
proqramının    həyata    keçirilməsi    sahəsində  keyfiyyətli    meyvə  məhsullarının  yetişdirilməsi,    yeni  
bağların    yaradılması  işləri    gün-gündən  genişlənir.    Haqlı    olaraq    bu  ili  prezident  İ.Əliyev 
Azərbaycanda   kənd təsərrüfatı  ili   elan  etmişdir.    
Azərbaycanda    o  cümlədən    Naxçıvan  MR-in    Şərur    rayonunda    qiymətli    yerli  meyvə 
ağacları  becərilir.  Son  3-4    ildə    Şərur  rayonunda  100  hektardan    çox    meyvə  bağı  əkilmişdir.    Buna  
əsasən  Türkiyə  dövlətindən    gətirilmiş    alma,  armud,  ərik,  şaftalı  və  bəzi  çəyirdəkli    meyvə  
bitkilərini    göstərmək  olar.   Onların   bərpasına    və məhsuldarlığına   xüsusi   diqqət   yetirilir.   
Yüksək   meyvə  məhsulu  götürmək   üçün   geniş   tədbirlər  planı   hazırlanıb  həyata  keçirilir. 
Müasir  dövrün  əsas  tələbləri    kimi    ətraf    mühütün    çirklənməsinə    qarşı    ekoloji  təmiz  
məhsul    əldə    etmək    üçün    insan    və  heyvan    orqanizmlərində    toplanaraq  müəyyən    fəsadlar    törədə  
bilən  kimyəvi  insektisidlərdən  zərərverici    həşəratlara    qarşı    mübarizədə    az    səmərəli  istifadə  
etməklə,  inteqrir  və bioloji   mübarizə   tədbirlərinə  daha  böyük   üstünlük  verilmişdir. 
Şərur    bölgəsində    meyvə    bağları  hər  il    canlı  zərərverici  həşəratlar  tərəfindən    20-30%, 
ziyana  uğrayan    zərərvericilərin  kütləvi    artıb  çoxalan    dövrü    isə  60-75%-ə  qədər  çatır.  Belə 
zərərvericilər    içərisində    kəpənəklər  dəstəsi  bioekoloji  xüsusiyyətlərinə,  yayılmasına  təsərrüfat  
əhəmiyyətinə  və entomofoqlar   tərəfindən   tənzimlənməsinə   görə əsas  yerlərdən   birini   tutur. 
Aparılan    çoxillik    tədqiqatlara    əsasən    Şərur  bölgəsində  bağ    sahələrində    ağaclara  zərər 
verən  5 növ  kəpənək və onların   təbii   düşmənləri   haqda  məlumat  verək. 
1.Meyvə  güvəsi-Yponomenta-padellus  h.    meyvə  güvəsi    kəpənəklər  (hepidoptera) 
dəstəsinin  sincabaoxşar  güvələr  (yponomentidae)    fəsiləsinə    aiddir.  Kəpənəyin  qanadlarının  
açılmış    vəziyyətdə    ölçüsü  18-22  mm-dir.  Ön    qanadlarında    3  cərgədə  düzülmüş  16-19  qara  
nöqtələr  vardır.  Arxa    qanadlar  boz  kül  rəngdədir.    Tırtılları  14-16  mm    uzunluqda  olmaqla    sarımtıl 
göy  rəngdədir.  Pup tünd  sarı  rəngdə  olmaqla  ölçüsü  7-11 mm  –dir.   
Meyvə  bağlarında    geniş    yayılaraq    yalnız  çəyirdəkli  meyvə  bitkilərinə,  ərik,  şaftalı,  gavalı, 
badam,  alça  və  s.    zərər  verir.    Şaftalı  və  əriyin  ciddi  zərərvericisi  hesab    edilir.  Bu  bitkilərə  35-45% 
zərər  verir.   
Ərik  ağacı  üzərində  aparılan  müşahidələrə  əsasən  meyvə  güvəsinin    kəpənəklərinin  
bağlarda    görünməsi  iyun  ayının    birinci    ongünlüyündən    başlayaraq    avqust    ayının    axırlarına  
qədər    davam  edir.    Bu  müddətdə    havanın    orta  gündəlik  temperaturu    30-38
0
  C  olur.    Dişi  

---

- 9 - 
kəpənəklər    yumurtalarını  tək-tək    halda  1-2  illik    zoğların  tumurcuq  yanlığına    qoyurlar.  
Yumurtaların    embrional  inkişafı  25-26  gün    çəkir.  Yumurtalıqdan    çıxan    kiçik    yaşlı  tırtıllar 
kəpənəyin  ifraz  etdiyi    maye  ilə      düzəldilmiş    qalxancıq    altında  qışlayırlar.    Yazda    qışlama 
yerlərindən  çıxan    tırtıllar    zoğların    üzəri    ilə    hərəkət  edərək    təzəcə    açılmış  yarpaqlarla  
qidalanmağa  başlayırlar.  Yarpağın    damarlanmış    hissəsinə    toxunmurlar.    Belə    zədələnmiş  
yarpaqlar    inkişafdan  tədricən    qalır  və    sonra    quruyub    yerə    tökülür.    Tırtıllar    4  yaş    dövrü  
keçirirlər.    Yaş  dövrü  35-38  gün  çəkir.    Axırıncı  yaşda    onlar  yarpaqlar    üzərində    ayrı-ayrılıqda  
pup    mərhələsinə    keçirlər.    Puplar    ipək    baramacıqlar    içərisində    yerləşirlər.  Pup    mərhələsi    Şərur  
rayonu    şəraitində  15-18  gün  çəkir.  Meyvə    güvəsi    kütləvi    çoxaldığı    dövrdə    ağaclara    60-65%  
zərər   verir.  Nəticədə   ağaclar   quruyub   sıradan   çıxırlar.   
2. Zolaqlı   meyvə güvəsi  
Kəpənəyin    qanadlarının    açılmış  halda    ölçüsü    11-14  mm-dir.  Onun  qanadları    açıq  boz  
rəngdədir.  Yumurtaları      oval  formada  olub  sarıdır.    Yaşlı    tırtılların    uzunluğu  8-12  mm,  oxlav  
formasında   olub  çəhrayı  rəngdə,  pupun   uzunluğu  6-7 mm  olub,  qəhvəyi   sarı  rəngdədir.    
Zolaqlı  meyvə  güvəsi  Azərbaycanda  ilk  dəfə  Z.M.  Məmmədov  tərəfindən  qeydə  alınmışdır 
(2004).  Müəllifin    Ordubad  rayonunun  meyvə  bağlarında  apardığı  tədqiqatlarına  əsasən,  zolaqlı 
meyvə  güvəsi  ərik  meyvəsinin  60  –  65  %-ni  yoluxdurur.    Ərik  meyvəsindən  başqa  heyva  və 
şaftalıya  da zərər  verdiyi  qeyd edilmişdir.   
Zolaqlı  meyvə  güvəsi  ikinci  yay  tırtılı  mərhələsində  cavan  zoğların  qabığı  altında  qışlayır. 
Yazda  aprel  –  may  ayında  zərərvericinin  ikinci  mərhələsinin  tırtılları  qışlama  yerlərindən  çıxırlar, 
tumurcuq,  çiçək  və  təzəcə  açılmış  yarpaqlarla  qidalanırlar.  Tırtılların  inkişafı  mayın  25  –  dək  çəkir. 
Puplaşma  əsasən  yetişmiş  meyvələrin  içərisində  gedir.  Pup  mərhələsi  8-10  gün  çəkir.  Birinci  nəslin 
kəpənəkləri  iyun  ayının  axırlarına  təsadüf  edir.   
Birinci  nəsil  kəpənəklərin  uçuşu  Şərur,  Kəngərli  və  Ordubad  rayonlarında  iyunun  8  –  dən 
başlayaraq  20  –  28  gün  çəkir.  Kütləvi  uçuş  isə  iyunun  15  –  25  –  nə  təsadüf  edir.  Ikinci  nəslin 
kəpənəklərinin  uçuşu  isə  iyulun  5  –  10  arasında  başlayaraq  avqustun  5  –  15  arasında  başa  çatır. 
Kütləvi  uçuş  dövrü  iyulun  20  –  dən  avqustun  10  –    dək  davam  etməklə  15  –  20  gün  çəkir. 
Kəpənəklər  uçuşdan  6  –  8  gün  sonra  yumurta  qoymağa  başlayır.  Onlar  yumurtalarını  cavan  zoğlar, 
tumurcuq  və  meyvənin  saplaq  hissəsinə  qoyurlar.  Yumurta  mərhələsinin  inkişafı  20  –  24
0
  S 
temperaturda  5  –  6  gün  çəkir.  Yumurtadan  çıxan  tırtılların  inkişaf  dövrü  meyvənin  içərisində 
keçməklə  45 – 50 gün  davam  edir  və nəticədə  bir  ildə  iki  nəsil  verir.    
Ədəbiyyat  məlumatlarına  əsasən  zolaqlı  meyvə  güvəsinin  Tacikistanda  badam  meyvəsinə, 
Qafqazda  alça,  gavalı  və  xurmaya,  Moldovada  gilas,  ərik  və  şaftalıya  ciddi  zərər  verməsi,  hətta 
alma  və armud  meyvəsinə  də zərər  verməsi  qeyd edilmişdir.   (Savkovskiy  1976)  
Zərərvericilərin  növ  tərkibini,  morfoloji  əlamətlərini  müəyyən  etmək  üçün  MBS  –  1  və 
MBS  –  9  mikroskop  –  lupadan,  “Biolam”  mikroskopundan,  “Canon”  digital  fotoaparatından, 
yoluxmuş  tırtılların  bəslənməsi  üçün  “İSO  –  9001”  markalı  termostatdan,  termometrdən, 
psixrometrdən  istifadə  edilmişdir.   
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Məmmədov  M.Z.  (2004)  Azərbaycanda  meyvə  bitkilərinə  zərəverən  pulcuqluqanadlıların 
parazitləri  və onlardan  bioloji  mübarizədə  istifadə  olunma  yolları.  Bakı,  Elm:  32 – 42. 
2.
 
Abdullayeva  Ş.Y.  (2005)  Azərbaycanın  şimal  –  şərq  rayonlarının  meyvə  və  meşə  ağaclarına 
zərərverən  yarpaq  bükən  kəpənəklər.  Akad.  S.R.  Məmmədova-nın  80  illiyinə  həsr  olunmuş 
konfransın  materialları.  Gəncə,  88 – 90.  
3.
 
Məmmədova  S., Xəlilov  B. (1964) Kənd təsərrüfatı  entomologiyası.  Bakı.   
4.
 
Савковский  П.П.  (1976)  Атлас  вредителей  плодовых  и  ягодных  культур.  Киев,  Урожай: 
51-52 и 163-170. 
5.
 
Брянцев  Б.  А.,  Доброзракова  Т.  Л.  (1948)  Защита  растений  от  вредителей  и  болезней. 
Москва.  
 
 

---