TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 73 - dinamikası öyrənilmiş, qönçə, çiçək və meyvə fazaları qeydə alınmışdır. Burada alimlər relikt növlərin anotomik quruluşunun öyrənilməsi istiqamətində də bir sıra elmi tədqiqat işləri aparmışdırlar (12, s.125-153). Raamsdonk L.W.D tərəfindən Şimail Əfqanıstan üçün endemik olan (elm üçün yeni növ olan T. heweri - yarımcins - Tulipa, seksiya - Eichleres, sıra - Multiflarae) təsvir olunub. Tədqiqatçı müəyyən etmişdir ki, T. heweri və T. praestans növlərinin çarpazlaşdırılması nəticəsində həyat qabiliyyəti yüksək olan toxumlar əmələ gəlir (45, s. 51-55). L.İ. Silina tərəfindən Tulipa L. növlərinin müasir şəraitdə formalaşmasının tarixini öyrənmiş, Leninqrad şəraitində bu bitkinin bir neçə növünü mədəni şəraitdə becərmişdir. O.N. Danilevskaya Tulipa L. növlərini introduksiya edərək, vegetativ və toxumla çoxaldılmasını, yaşıllaşdırmada istifadə olunması üçün yeni üsullarını göstərmişdir (19, s. 31-37; 20, s. 176-224 ). O.A. Sorokopudova Lilium cinsinin növ və sortlarının bəzi anatomik-morfoloji xüsusiyyətlərini araşdırmışdır. Bunun üçün açıq sahədə becərilən Lilium cinsinə aid 11 növ və 13 cins götürülmüşdür. Öyrənilən növlər M.B. Baranovun klassifikasiyasına uyğun olaraq 7 seksiyaya aid edilmişdir. Novosibirsk regionunda aparılan araşdırmalar Lilium cinsinin yarpaqların anatomik strukturlarının öyrənilməsinə həsr edilib. Məlum olmuşdur ki, mezofitlərə Lilium. hansonii və Lilium. pardalinum, kserofitlərə isə Lilium davidii, Lilium regale, “Lastoçka” sortu və Lilium pumilum növləri aiddir. (33, s. 46-53). Danileviç V.Q. Rusiyanın cənubunda olan Gagea Salisb. (Liliaceae Juss.) cinsinin qorunması və introduksiyasına aid məlumatlar verilmişdir. 1993-cü ildən 1995-ci ilə qədər Gagea Salisb. cinsinə aid 14 növ becərilmişdir. 1995-ci ildən 1998-ci ilə qədər növlərin inkişaf və boyları üzərində müşahidələr aparılmışdır. Yalnız Gagea villosa növündə hər il çiçəkləmə müşahidə olunmuşdur. İkinci il Gagea dubia, Gagea bultifora, Gagea pusilla, Gagea chanae, Gagea taurica çiçək açmış, Gagea minima, Gagea gemainae və Gagea lutea növlərində bəzi hallarda çiçəkləmə müşahidə olunmuşdur. Meşə və yarımsəhra növlərində isə çiçəkləmə prosesi nəzərə çarpmamışdır. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində mədəni şəraitdə introduksiya üçün tövsiyə olunan Gagea villosa növünün bir çox xüsusiyyətləri haqqında məlumatlar əldə edilmişdir. Farmakoloji xüsusiyyətlərlə bərabər, cinsin 4 növünün kimyəvi tərkibi də öyrənilmiş, həmçinin Gagea cinsinin Rostovda nadir növləri qeyd edilmişdir. Stavropolun «Qırmızı» kitabına aşağıdakı növlər daxil edilmişdir:Gagea artumczukii, Gagea fibrosa, Gagea tenuifolia, Gagea alexeenkoana (18, s.16-18). Kulikov P.V. öz tədqiqatlarında Gagea fagifera, Gagea samojedorum və Gagea mirabilis növlərinin Uralda yayılması haqqında məlumat vermişdir. Həmçinin bu taksonların cənubi Uralda yeni yayılma areallarını aşkar etmişdir. İ.Q.Leviçev ontogenezdə Gagea Salish cinsinin (Liliaceae Juss.) nümayəndələrinin yarpaqlarının en kəsiyinin oxşarlıqlarını müqayisə etmişdir. Qeyri tendensiya hal - ən çox zoğun (birinci) ilk böyüməsində, nisbətən az dərəcədə isə ikinci böyüməsində (əsasən yan hüceyrələrdən inkişaf edənlərdə) müşahidə edilmişdir. Şübhəsiz ki, bu yolla məhz soğanaqlı yumru, kökyumrusu əmələ gəlmişdir. Leviçev İ.Q digər elmi əsərində cinsinin yeni növünü Gagea takhtajanii haqqında məlumat vermişdir. (27, s. 657-667; 28, s. 278-280). Kriçfaluşiy V.V. və Sabadaş V.İ. Gagea spathacea növünün Avropada və Ukraynada (Karpat ətrafında) yayılma sahələrini göstərmiş, boiekoloji xüsusiyyətlərindən bəhs etmişdir. Məlum olmuşdur ki, Karpat ətrafından yıyılan və əvvəllər ayrı bir növ müxtəlifliyi hesab olunan Gagea spathacea var. transcarpatica Domin morfoloji əlamətlərinə görə göstərilən bu növlərdən fərqlənmədiyindən, onu ayrıca yeni bir takson hesab etmək lazım deyil. Növün ekoloji - fitosenotik xüsusiyyətləri öyrənilmiş, müəyyən olunmuşdur ki, bu növün qorunması vacibdir. Belə ki, son 100 il növün ərzində onların yayılma sahəsi demək olar ki, 80-90% azalmışdır (18, s.16-18). Sauerwein Bernd Almaniyanın qərbində Kasseliya şəhəri yaxınlığında Gagea pratensis, Gagea villosa (G. arvensis) və Gagea pratensis (Pers.) Dum. növlərinin yayıldığını aşkar etmişdir. Bu növlər yeni şəhərlərin salınması ilə əlaqədar olaraq dövrün reliktləri hesab edilirlər. Molina James öz əməkdaşları ilə Buş-dyu-Ron (Fransa) dendroparkında aşkar olunan Gagea mauritanica haqqında məlumat vermişdir. Alman alimlərindən Hugin Gerold, Hugin Heide apardığı elmi tədqiqatlarını Gagea villosa növünün müxtəlif torpaqlara yayılma xəritəsinin tərtibinə həsr edilmiş, - 74 - eyni zamanda ona yaxın olan Gagea lutea, Gagea pratensis növləri haqqında məlumat verilmişdir (46, s.71-79). Ukrayna alimi Sabadai V.İ. fikrincə Gagea spathacea növünün fitokütləsi, antogenezdə bir inkişaf halından digərinə keçidikdə 3 dəfə artır. Çiçəkləyən nümayəndələrdə generativ təbəqənin kütləsi (çiçəksaplağı çiçəklərlə birlikdə) bitkinin fitokütləsindən 40% çox artır, yarpaqların və soğanaqların kütlə payı isə nəzərə çarpacaq dərəcədə azalır. Çiçək saplağının çiçəklərlə birlikdə kütləsi isə bitkinin assimilyasiya olunan yarpaqlarının kütləsinə yaxın olur. Çiçək qrupunda çox zaman tam inkişaf etməyən 1-5 sayda çiçəklər olur. Çiçəkyanlığın yarpaqlarının başlanğıcı ilə erkəkcik arasından şirə ifraz olunur. Çiçəkləri xırda milçəklər və böcəklərlə, bəzən isə arılar fəsiləsinin nümayəndələri (Andrena haemorrhoa, A. minutula və s.) ilə çarpazlaşırlar. Bu bitkilərin çiçəklərinin spesifik iyləri olur (27, s. 658-667; 28, s. 278-280). Fəsilənin maraqlı nümayəndələrindən olan Laləvərin ilk növdaxili təsnifatını K. Linney vermişdir. O, bu cinsin 5 növünü təsvir etmiş, onları yarpaqlarının və çiçək qruplarının düzülüşünə görə ayırmışdır. Bununla bərabər Lalavər cinsinin 2 növünü K. Linney başqa cinsə daxil etmişdir. XIX əsrin əvvəllərində Laləvər cinsinin təsnifatı ilə M. Biberşteyn (1808), Şultes (1830), Kunt (1843), Beyker (1874), Bentam və Quker (1883), Buasse (1884), Enqler və Prante (1930), Bornmüller (1930), Tarril (1932-1937), Bek (1946, 1947, 1953), Mişenko (1911), Qrossheym (1928, 1940, 1949) və başqaları məşğul olmuşdurlar (14, s. 1-34; 15, s.105-136; 16, s. 109-127; 38, s. 128-133). Cinsə aid yeni növlər və variasiyalar təsvir edilmiş, sistematik analizlər verilmişdir. Laləvər cinsinin Qafqazda olan növləri haqqındakı ilk tam məlumat M. Bieberştein (1808), tərəfindən verilmiş, o Qafqazda laləvər cinsinin 6 növünü göstərmişdir.Lakin onlardan üçü Adam (1805) tərəfindən başqa adla adlandırılmışdır. Laləvər cinsinin sistematikası haqqında ən böyük elmi tədqiqat işi S.Beckə məxsusdur. O, bu cinsin 55 növünün təsvirini vermiş və onların ümumi təsnifatını çıxarmışdır. Beck cinsi 10 yarımcinsə bölmüşdür. Beattie V.R. Laləvər cinsinin 33 növünün xromosom sayını vermişdir. O, təyinat üçün gövdənin düzülüşünü, çiçəkyanlığının və qutucuğun quruluşunu nəzərə almışdır. P.İ. Mişenko Qafqaz üçün verilən 7 növü Eufritillaria (və ya Fritillaria) seksiyasına daxil etmişdir. V.İ.Melnik Ukrayna florasında nadir növ olan Fritillaria meleagris növünün yayılma arealları, ekoloji-senotik xüsusiyyətləri və populyasiyanın strukturunu öyrənmişdir. Növün genofondunun qorunması haqqında təklif irəli sürülmüşdür (32, s.81-86; 38, s.213-219; 39, s. 83-91; 40, s. 23-30; 41, s. 18-27; 42, s. 94-97). İvanov A.İ. və Çistyakova A.A. Penza vilayətində Fritillaria cinsi 2 növlə - F. ruthenica Wikstr və F. meleagroides Patr. ex Schult təmsil olunduğunu qeyd edir. Alimlərin fikirincə Rusiyanın “Qırmızı kitabı”na 1 növ daxil edilib, lakin şübhəsiz ki, hər 2 növün qorunması vacibdir. Qubanov və b. tədqiqatlarında Fritillaria meleagroides Rusiyanın Avropaya yaxın hissəsində olduqca az rast gəldiyini göstərmişdir. Tədqiq olunan regionda da bu növə az rast gəlinir. Penza vilayətində cənubi, mərkəzi və cənub-şərq rayonlarında isə çox rast gəlinir. Bütün hallarda onlar rütubətli çəmənlərə uyğunlaşmışlar. Penza vilayətində Fritillaria ruthenica növünün yaşayış yerini qorumaq məqsədilə 2 təbiət abidəsi təşkil edilmişdir. Həmçinin F. ruthenica və Tulipa biebersteniana növlərinin yaşayış yerlərinin saxlanılması, Fritillaria meleagroies növünün qorunması üçün isə 2 qoruq yaradılması planlaşdırılmışdır (25, s.301-307; 26, s. 1-78-85). Alman alimi Schilko Andronun Salta gölünün cənub hissəsində (Türkiyənin qərbində) aşkar edilən Fritillaria saldaensis bitki populyasiyasında, F. pinardii növünün yayıldığını göstərmiş və ona müstəqil endemk növ kimi yanaşmışdır. Zhao Peijie Wang Huizhong, Zhao Huai sistematik analizlər nəticəsində Smilax, Allium, Fritillaria, Asparagus və s. cinslərin taksonomik vəziyyətini öyrənmiş və bir sıra yeni növ və variasiyaları təsvir etmişdir. Zarri Bertrand Fransanın Mayen dendroparkında Orta Aralıq dənizi növü olan Tulipa sylvestris növünün olduğunu və fitosenozda onun iştirakı ilə yeni yayılma formasiyalarını aşkar etmişdir ( 42, s. 221-226; 45, s. 51-55; 46, s. 71-92). Zhu Xue-nan, Zin-Xiaofeng, Gao Zhan Liliaceae Juss. fəsiləsinə aid bəzi növlərin xromosom dəstlərini öyrənmişdir və Tulipa edulis 2n = 2x = 48 = 26 sm + 22 st xromosom ədədi olduğunu müəyyən etmişdir. Zhao Qing-fang, Wang Hui-rong tərəfindən isə skayner elektron mikroskopunun köməyilə zanbaqların 10 sortunun tozcuq dənələrinin morfologiyası öyrənilib, eyni Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|