- 10 -
ABSTRACT
Akif Mardanli, Farman Khudaverdiev, Tofig Aliev
Butterflies were harmful to fruit trees of Sharur region of Nakhchivan AR and their major
natural enemies
The main requirements of modern time as prevention of environmental pollution, for
environmentally friendly products the integration preference and biological measures to vermin the
use of more effective measures to combat pests and insects.
РЕЗЮМЕ
Акиф Марданлы, Фарман Худавердиев, Тофиг Алиев
Бабочки наносящихся вреди фруктовых деревьев Шарурского района
Нахчыванской АР и их главные природные враги
Основные требования современной времени, как предотвращения загрязнения
окружащей среды, для получения экологического чистого продукция отдается предпочтение
интегрирных и биологических мерам борьбы с использованием более эффективных меры
борьбы против вредительям и насекомам.
NDU-nun Elmi Şurasının 28 aprel 2015-ci il tarixli qərarı ilə çapa tövsiyə
olunmuşdur (protokol № 09)
Məqaləni çapa təqdim etdi:
Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
M.Piriyev
- 11 -
НАХЧЫВАН ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТ ЕТ И.
ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 3 (68)
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
С ЖЫЕНТЫФЫЖ WО РКС , 2015, № 3 (68)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ .
НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 3 (68)
MUSA PİRİYEV
Naxçıvan Dövlət Universiteti
musa-piriyev@rambler.ru
UOT.635.91
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASINDA YAYILMIŞ QOZ CİNSİNİN NÖV TƏRKİBİ,
TƏSƏRRÜFAT
XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ YAŞILLAŞDIRMADA İSTİFADƏ EDİLMƏSİ
Açar sözlər: Növ, sort, meyvə, yaşıllaşdırma, Juglans L, regia L, nigra L. sericea L.
Keywords: species, variety, fruit, gardening Juglans L, regia L, nigra L. sericea L
Ключевые слова: вид, сорт, фрукт, озеленение, Juglans L, regia L, nigra L. sericea L.
Qoz-
Juglans L. Qozkimilər fəsiləsinə daxil olan mühüm cinslərdən biridir. Bu cinsin yer
kürəsində 40-a qədər müxtəlif növü vardır. Azərbaycanda 2 növü. J.
regia L. və
J. nigra L. əkilib
yetişdirilir. Bunlardan başqa tədqiqat bazalarında J.
manshurica L.
, J. civerea L.,
J. sieboldina
maxim. növləri də intraduksiya olunaraq becərilir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında isə
J. regia
L.,
J. nigra L. və
J. sericea L. növlərinə təsadüf edilir. Respublikanın hər yerində
J. regia L. növü
əkilib becərilir və hətta yabanılaşmış bitkilərə də rast gəlinir. Qara və boz qoz isə intraduksiya
edilərək AMEA-nın Naxçıvan bölməsinin Bioresuslar İnstitunun Nəbatət bağında əkilmişdir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasında Yunan (
J. regia L.) qozu növünün 1000-dən çox forma
müxtəlifliyi vardır ki, onlardan 300-400 forma yüksək keyfiyyət göstəricilərinə malikdir. Qoz
heteroziqot orqanizm olduğundan çarpaz tozlanır. Birevli bitki olmasına baxmayaraq əksər
sortlarda erkək və dişi çiçəklər eyni vaxtda açmadığından öz-özünü tozlaya bilmir. Buna görə də
normal tozlanma getsin deyə, hər bir sortun öz tozlayıcısını birgə əkmək tövsiyə olunur. Hər sort -
formanın bir, təsadüfi halda iki tozlayıcısı olur. Tozlayıcı düzgün seçilmədikdə məhsuldarlıq aşağı
düşür, məhsulun keyfiyyəti pisləşir lakin bəzi sort formalar vardır ki, dişicikli və erkəkcikli
çiçəklərin yetişməsi eyni vaxtda təsadüf edillir ki, bu zaman öz özünə tozlanma baş verdiyindən
məhsuldarlıq yüksək olur. Bu bitki torpağa çox da tələbkar deyil. Bəzən başqa bitkilərin bitə
bilmədiyi daşlı-qumlu torpaqlarda, qayaların üzərində, çay və bulaq kənarlarında bitir. Muxtar
respublikada qoz ağacı ən çox Ordubad rayonunda müşahidə olunur. Bu rayonun elə bir yaşayış
məskəni və elə bir su hovzəsi yoxdur ki, ata- babalarımız orada bir neçə qoz ağacı əkməsin. Qədim
xalq seleksiyaçıları bu rayonda qozun yüzlərlə keyfiyyətli sortlarını yaratmış və onları son günlərə
qədər qoruyub saxlamışdırlar. Ordubad rayonunda 300-400 illik və normal məhsul verən nəhəng
çətirli qoz ağacları vardır ki, bunlar adətən bulaq, kəhriz, çay və digər su hövzələri yaxınlığında
əkilmişdir. Rayonun Biləv, Bist, Nəsirvaz, Çənnəb, Məzrə, Vənənd, Dırnıs, Nüs-Nüs, Gənzə,
Kotam və.s kəndlərinin ərazilərində qoz ağacları daha çox yayılmışdır. O cümlədən Culfa
rayonunun Əlincə çayı boyunca, Babək rayonunun Buzqoz, Payız , Kəngərli rayonunun
Çalxanqala, Şahbuz rayonunun Kükü, Külüs, Kolanı, Keçili, Şahbuz kənd, Şərur rayonunun Havuş,
Cağazir və digər yaşayış məntəqələrində qoz ağacları daha çoxdur.
Muxtar respublikada qozçuluğun tarixi çox qədimdir. Hətta Ordubad rayonunun Xaraba
Gilan qazıntıları zamanı aşkar edilmişdir ki, eramızdan əvvəl bu ərazidə yerli əhalinin əsas
məşğuliyyəti qozçuluq olmuşdur. Burada tapılan nümunələrin əksəriyyəti “kağızı” sortlar
olduğunu göstərir.
Bu bitki muxtar respublikanın dəniz səviyyəsindən 1200-1500 m hündürlükdə daha geniş
yayılmışdır. Yaşlı adamlar və ədəbiyyat mənbələrindən toplanmış məlumatlara görə vaxtı ilə
respublikamızın Payız, Xal-Xal, Şahbuz Kənd, Kolanı, Biçənək, Ələkli, Nəsirvaz və digər kənd
ərazilərində qoz meşələri olmuş, zaman-zaman baxımsızlıq üzündən kökü kəsilmişdir. Bunların