TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

- 91 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 3 (68) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
 
COĞRAFİYA 
MÜBARİZ  NURİYEV 
                                                              Naxçıvan Dövlət Universiteti 
                                                                 [e-mail]     
UOT:  911.2       
                                 
NAXÇIVAN  MUXTAR RESPUBLİKASINDA  ALÇAQTEMPERATURLU  GÜNƏŞ, 
SU QIZDIRICILARININ  TƏTBİQİNİN PERSPEKTİVİ 
 
 
Açar  sözlər:   Günəş,  Kollektor,  Enerji,  Su  qızdırıcısı,  Heliosistem 
 
Keywords:   Sun,  Collector,  Energy,  Water  heater,
 
Solar  systems 
 
Ключевые слова:  Солнце, Коллектор, Энергии, Водонагреватель, Гелиосистем 
 
          Məlumdur  ki,  günəş  şüaları  Yer  kürəsinin  hər  1m
2
  -na  orta  hesabla  0,7  -  0,9    kVt  enerji 
daşıyır,  bu  baxımdan  Naxçıvan  MR-in  ərazisi  çox  əlverişlidir,  belə  ki,  burada  günəş  şüalarının 
intensivliyi  xeyli  yüksəkdir  və  günəşli  günlərin  sayı  isə  ildə  2800-3000  saat    intervalındadır.  Bu 
göstəricilər  regionda  günəş  enerjisindən  istifadənin  nə qədər  əlverişli  olmasının  göstəricisidir.             
           Yer  kürəsində    bərpaolunan  əsas  enerji  mənbəyi  günəşdir.  Yer  kürəsində    bərpaolunan  əsas 
enerji  mənbəyi  günəşdir.  Günəşdən  yerə    qədər  olan  məsafə  təqribən  149,5  mln.km-dir.  Günəş 
şarşəkilli  formadadır  və    diametri  1342000km    olub  tərkibi  82%  hidrogen    ,    7%  heliumdan  ibarət  
olan    qazlardan  təşkil  olunmuşdur.  Günəşdə  hər  saniyədə  6.10
11
  kq    hidrogen  heliuma  çevirilir.  Bu 
zaman  kütlə    çatışmamazlıüı  4.  10
3
  kq  olur  ki,  bu  da  Eynişteyinin  E  =  mc
2 
düsturuna  görə    4.  10 
20
 
Cool  enerji  ayrılmasına  səbəb  olur.  Bu  enerjinin  əsas  hisəsi  ultrabənövşəyi  diapazondan  
infraqırmızı  diapazona  qədər  olan  elektromaqnit  dalğası  şəklində  şüalandırılır    (0,2  -  3  mkm). 
Günəşin  mərkəzində    temperaturu  15  -  20  mln
o
C  olan  yüksək  təzyiqli  oblast  mövcuddur.  Günəşin 
parıldayan  səthi    fotosfera    adlanır  ki,  onun  da  temperaturası  6000
o
C  -yə  çatır.    Günəş  şarşəkilli 
formadadır  və    diametri  1342000km    olub  tərkibi  82%  hidrogen    ,    7%  heliumdan  ibarət    olan  
qazlardan  təşkil  olunmuşdur.  Günəşdə  hər  saniyədə  6.10
11
  kq    hidrogen  heliuma  çevirilir.  Bu 
zaman  kütlə    çatışmamazlığı  4.  10
3
  kq  olur  ki,  bu  da  Eynişteyinin  E  =  mc
2 
düsturuna  görə    4.  10 
20
 
Cool  enerji  ayrılmasına  səbəb  olur.  Bu  enerjinin  əsas  hisəsi  ultrabənövşəyi  diapazondan  
infraqırmızı  diapazona  qədər  olan  elektromaqnit  dalğası  şəklində  şüalandırılır    (0,2  -  3  mkm). 
Günəşin  mərkəzində    temperaturu  15  -  20  mln
o
C  olan  yüksək  təzyiqli  oblast  mövcuddur.  Günəşin 
parıldayan  səthi    fotosfera    adlanır  ki,  onun  da  temperaturası  6000
o
C  -yə  çatır.  Günəşin  qara 
ləkələrinin  temperaturu  fotosferanın  temperaturasından  bir  -  iki  min  dərəcə  aşağıdır,  burada 
hidrogen  və heliumun  qarşılıqlı  təsirindən  külli  miqdarda  enerji  ayrılır. 
 
 Günəşin  tam  kütləsi  haliyədə      2.  10 
30
    kq    hesablanır  ki,  bu  da  sabit  enerji  ayrılması 
şəraitində  10  milyard  ildən  artıq  vaxta  qədər  şüalana  bilər.  Enerji  ayrılması  prosesində  Günəş  hər 
saniyədə  öz  kütləsinin  43  kq-nı  itirir.  Beləliklə  10  mlrd  ilə  Günəş  öz  kütləsinin  0,07  %  ni 
itirəcəkdir.Yer  kürəsi  Günəşin  şüalandırdığı  istiliyin  yarım  milyonda  bir  hissəsini  alır  ki,  bunun  da 
34%  atmosfer  və  buludlar  tərəfindən  əks  olunur,  lakin  buna  baxmayaraq  yerə  Günəşdən  ildə    66,8  
10
16
    kVt  s  enerji  daxil  olur.  Hesablanmışdır  ki,  yer  kürəsində  əhalinin  sıxlığı  200  adam/  km
2
 
olduqda  hər adam  başına  düşən  günəş  şüalanması  enerjisi  700 kv saat olur. 
 
Günəş    diskisindən    birbaşa  yer  səthinə  paralel  olaraq  şüa  şəklində  gələn  günəş  radiasiyası 
düz  günəş  radiasiyası  adlanır  və R
d
 - ilə  işarə  edilir. 
 
Günəş  radiasiyası  atmosferdən  keçərkən  qaz  və  su  molekulları  tərəfindən  qismən    səpilərək 
səmanın  müxtəlif  yerlərindən  Yer  səthinə  düşür,  ona  görə  də    günəş  radiasiyasının  bu  hissəsini 

---

- 92 - 
səpilən  radiasiya  adlandırırlar  və    R
s
  ilə  işarə  edirlər.  Yerin  üfiqi  səthindəki    ümumi  günəş 
radiasiyasını  düz  və səpilən  radiasiyaların  cəmi  şəklində  aşağıdakı  kimi  ifadə  edirlər;  R
ü 
= R
d
 + R
s
.    
Bu  baxûmdan  Nax÷ûvan  MR-in  ÿrazisi  ÷ox  ÿlveriølidir,  belÿ  ki,  burada  gönÿø  øöalarûnûn 
intensivliyi  xeyli  yöksÿkdir  vÿ  gönÿøli  gönlÿrin  sayû  isÿ  ildÿ  2800-3000  saat    intervalûndadûr.  Bu 
g
östÿricilÿr  regionda  gönÿø  enerjisindÿn  istifadÿnin  nÿ  qÿdÿr   ÿlveriøli  olmasûnûn  gþstÿricisidir.   
            Günəş  şüalarının  enerjisi  regionda  isti  su  təminatınin  yerinə  yetirilməsində  həmçinin  fərdi 
mənzillərin  qış  aylarında  qızdırılmasında  bilavasitə  istifadə  olunmalıdır,  çünki  mənzillərdə  istifadə 
olunan  elektrik  enerjinin  75%-i  əsasən  müxtəlif  qızdırıcı  qurğularda  istilik  enerjisinə  çevrilir.  Lakin 
regionda  bərpaolunan  enerji  mənbələrindən  istifadə  edərkən  nəzərə  alınmalıdır  ki,  günəş  şüalarının  
küləyin,  və  s.  enerji  potensialı  zaman  və  məkana  görə  dəyişkəndir.  Məsələn,  külək  enerjisinin  miq-
darı  yay  aylarında  xeyli  azalırsa,  bu  zaman  günəş  enerjisinin  miqdarı  maksimum  qiymətə  malik 
olur.  Termal  suların  enerjisi  burada  istisna  təşkil  edir.      Ona  görə  bərpaolunan  enerji  mənbələrinin 
etibarlı  sisteminin  yaradılması  problemi  böyük  bir  müstəqil  elmi  texniki  məsələ  olaraq  öz  həllini 
gözləməkdədir.    
Son  zamanlar  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  rəhbərliyinin  diqqəti  və  qayğısı  sayəsində 
Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  müxtəlif  ərazilərində  kiçik  həcmli  gücü  5-  20  Mvt  olan  su 
elektrik  stansiyaları  qurulub  istifadəyə  verilmişdir.  Bu    su  elektrik  stansiyalarına  Araz  çayı 
üzərindəki  su  elektrik  stansiyasını  (20  mvt),  Büləv  su  elektrik  stansiyasını  (20  mvt),  Vayxır  su 
elektrik  stansiyasını  (5  mvt),  Arpaçay  su  anbarı  hövzəsində  (5  mvt)  gücündə  elektrik  stansiyasını 
misal  göstərmək  olar.  Su  elektrik  stansiyaları  blokada  vəziyyətində  olan  Naxçıvanda  elektrik 
enerjisi  təminatını  yerinə  yetirməklə  bərabər  muxtar  respublikada  su  balansının  tənzimlənməsində 
də böyük  rol  oynayır.            
         Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  elektrik  enerjisindən  məişətdə  çox  zaman  qızdırıcı  sistemlərdə 
istifadə  olunur  ki,  bu  da  iqtisadi  cəhətdən  heç  də  əlverişli  hesab  oluna  bilməz.  Xüsusən  də  elektrik 
enerjisi  həmin  məntəqəyə  uzaq  məsafələrdən  verildikdə,  bu  üsulla  alınan  istilik  enerjisi  çox  baha 
başa gəlir. 
Ona  görə  də  belə  hallarda,  günəş  enerjisini  birbaşa  istilik  enerjisinə  çevirən  alçaqtemperaturlu  su 
qızdırıcılarının  tətbiqi  kifayət  qədər  perespektivli  hesab  olunur(Şəkil1).  ümumiyyətlə  günəş 
intensivliyi  və  günəşli  günlərin  sayı  yüksək  olan  ərazilərdə  günəş  su  qızdırıcılarının  istifadə 
olunması  iqtisadi  cəhətdən  çox əlverişlidir[1].                                                                          
         Belə  ki,  günəş  su  qızdırıcılarının  fərdi  mənzillərdə  tətbiqi  ilə  elektrik  enerjisinə  olan  tələbatı 
azaltmaq  və  muxtar  respublika  ərazisində  Araz,  Büləv,Vayxır  və  Arpaçay  su  anbarlarında  su 
balansını  tənzimləmək  mümkündür.   
Bundan  əlavə  Yay    aylarında  elektrik  enerjisinin  əsas  hissəsi  sərinləşdirici  qurğular  olan  hava 
kondensasiya  qurğularına  sərf  olunur.  Kompressorlu  hava  kondensasiya  qurğuları    yüksək  güc 
rejimində  işləyirlər  və onların   işləməsi  üçün   sərf  olunan  elektrik  enerjisinin  miqdarı  daha çoxdur.   
 
 
                Şəkil1.  Alçaqtemperaturalı  günəş  su qızdırıcısının  sxemi. 
 

---