TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 3 (68) NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y . С ЖЫЕНТЫФЫЖ WО РКС , 2015, № 3 (68)
- НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 3 (68) SƏXAVƏT SALAHOV
- UOT:911.2 ORTA KÜR ÇÖKƏKLİYİNDƏ TERMAL SULARIN PERSPEKTİVLİYİ Açar sözlər
- 100 - НАХЧЫВАН ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТ ЕТ И. ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 3 (68) NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y . С ЖЫЕНТЫФЫЖ WО РКС , 2015, № 3 (68) НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ . НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 3 (68) SƏXAVƏT SALAHOV thermalwater_63@mail.ru Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Milli Geoloji Kəşfiyyat Xidməti Kompleks Hidrogeologiya və Mühəndis Geologiyası Ekspedisiyası UOT:911.2 ORTA KÜR ÇÖKƏKLİYİNDƏ TERMAL SULARIN PERSPEKTİVLİYİ Açar sözlər: Çökəklik, yod, balneoloji, tərkib, perspektiv , termal, kompleks, struktur, göstərici, ehtiyat. Termal sular respublikamızda bu 3 kriteriya əsasında istifadəyə yararlı hesab oluna bilər. Əlbəttə ki, burada digər amillər də (relyef, ekzogen, texnogen və s.) nəzərə alınmalıdır. Respublikamızda regionların iqtisadi inkişaf proqramı çərçivəsində termal suların enerjisindən istifadə daha zəruridir. Müasir intrastrukturu tənzimləyə biləcək tükənməz enerji potensialı resusrları ekoloji baxımdan daha rentabelli hesab olunmalı, bu sahəyə diqqət artırılmalıdır. Bu baxımdan alternativ enerji potensialı hesabına yeni yaradılacaq unikal resurslar haqqında dövlət proqramına əsaslanaraq tədqiqat rayonunda termal suların axtarışı və kəşfiyyatı işlərinin genişləndirilməsi vacibdir. Tədqiqat rayonu ərazisində termal sular geniş yayılmışdır. Yüksək su sərfi, müxtəlif kimyəvi və qaz tərkibi, habelə əlverişli coğrafi mövqeyinə görə xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində yararlı hesab olunan termal sular həm də müalicəvi məqsədlər üçün əhəmiyyətlidir(1,3). Orta Kür çökəkliyində termal sular müxtəlif vaxtlarda Mezokaynozoy çöküntülərində axtarış-kəşfiyyat və təcrübi sınaq işləri ilə öyrənilmişdir. Bu baxımdan alternativ enerji mənbələri haqqında Dövlət proqramına uyğun olaraq hidrotermal resurslardan səmərəli istifadə edərək xalq təsərrüfatının inkişafını bu istiqamətə yönəltmək vacibdir. Termal suların perspektivliyinin qiymətləndirilməsi zamanı ilkin parametr kimi temperatur göstəricisi əsas götürülür. Digər bölgələrdə də termal suların əsas göstəriciləri nəzərə alınmış, müvəqqəti və daimi kondisiya əsaslandırmaları tərtib olunmuşdur. Texniki iqtisadi əsaslandırmalar zamanı termal suların keyfiyyəti və kəmiyyəti nəzərə alınmış, proqnoz və istismar ehtiyatların hesablanması üçün ayrı-ayrı su yığıcılarda təbii iqlim şəraiti seçilmişdir. Tədqiqat rayonu ərazisində inkişaf tapmış termal sular dağətəyi və dağarası artezian hövzələrində, həmçinin dağqırışıq zonalarında çat-damar tipli yataqlar şəklindədir. Küryanı bölgədə termal su yataqları geoloji quruluşuna görə bir sıra pozulmalarla səciyyələnir və müxtəlif tektonik bloklara bölünürlər. Bu blokların hidrogeoloji xüsusiyyətləri ayrı-ayrı sahələr üzrə öyrənilmişdir(2). Tədqiqat sahəsində ayrı-ayrı strukturlarda termal sular perspektivlidir və yer səthində yüksək temperatur göstəriciləri ilə xarakterizə olunur. Yüksək termik kriteriyalara təsir göstərən əsas parametrlər sırasına dərinlik qırılmaları da daxildir. Kür bölgəsində termal suların əmələ gəlməsi və formalaşması əsasən məsaməli-çat tipli hesab olunur və litoloji tərkibinə görə müxtəlif fasial xarakterlidir. Ona görə termal suların perspektivliyini qiymətləndirərkən mürəkkəb şəraitə malik bu bölgədə bütün faktiki materialların korrelyasiyası aparılmış, lokal və regional strukturlarda perspektivlik qiymətləndirilmişdir. Termal suların perspektivliyini qiymətləndirərkən 2 cür ehtiyyatlar :ekzogen və endogen suların müxtəlif horizontların məsamələrində və çatlarında yığılan, bir-birilə hidravliki əlaqədə olan termal sular nəzərə alınmışdır. Belə ehtiyyatlar respublikamızın müxtəlif regionlarında Mezokaynozoy çöküntülərində qiymətləndirilmişdir. - 101 - Təbii ehtiyyatlar laylara vurulan və ya ayrı-ayrı laylardan süzülən sular hesabına əmələ gəlir ki, bunlar da tarazlaşmış və tarazlaşmamış hidravlik şəraitlə xarakterizə olunurlar. İrimiqyaslı kompleks geoloji-hidrogeoloji tədqiqatların aparılması nəticəsində termal su yataqlarının genezisi məsələlərinə baxılmış, müxtəlif hidrotermal hövzələrin perspektivliyi qiymətləndirilmişdir(4). Əsasən xloridli-natriumlu tərkibə malik termal sular müalicəvi əhəmiyyətə malik olub, mərkəzi əsəb sisteminə, ürək-qan-damar sisteminə, habelə dəri və s. xəstəliklərin müalicəsində əhəmiyyətlidir. Bununla yanaşı, mədə-bağırsaq, maddələr mübadiləsinin fəallaşmasında və başqa sahələrdə bu suların rolu böyükdür. Sənaye-termal suların tərkibində kükürd komponenti aktiv kimyəvi təsirə malikdir və termal sulardan istifadə zamanı daha təsirlidir. Termal suların qaz tərkibində radonlu sular müalicəvi əhəmiyyət kəsb edir. Bu sular ürək-qan- damar sistemi, maddələr mübadiləsi, əsəb sistemi və digər xəstəliklərin müalicəsində fizioloji təsirə malikdir. Termal suların elmi-nəzəri, habelə praktiki əhəmiyyətini nəzərə alaraq onun aşağıdakı istifadə sahələrini göstərmək olar: 1. Sanatoriya-kurort komplekslərində. 2. Kimyəvi sənayedə. 3. İstilik enerji mənbəyi kimi ayrı-ayrı sahələrdə. Tərkibində yod və brom komponenetinin çox olması bu sulardan müdafiə sənayesində, atom energetikasında, radioaktiv izotop sənayesində, kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrində və digər məqsədlər üçün istifadə etməyə imkan verir. Yüksək metan komponeneti ilə səciyyələnən termal suların sənayedə əhəmiyyəti böyükdür. Respublikamızın müxtəlif sahələrində yayılmış termal-sənaye suların tərkibində olan metan qazından yanacaq-enerji mənbəyi kimi istifadə etmək mümkündür(4,5). Hal-hazırda isti suların enerjisindən xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində geniş istifadə etmək mümkündür. Respublikamızda, Bərdə , Tərtər, Ağcabədi , və başqa ərazilərdə yüksək həcmli termal su resursları mövcuddur. Tədqiqat rayonunda termal suların potensial ehtiyatları böyükdür. Bu sulAdan sanatoriya-kurort müəssisələrinin istilik sistemlərində, müalicə-sağlamlıq və idman obyektlərində, kommunal müəssisələrdə, parniklərdə, habelə tərəvəz və digər kənd təsərrüfatı məhsullarının yetişdirilməsində istifadə etmək olar. Respublika ərazisinin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də yer təkinin yüksək temperatura malik olması və bununla əlaqədar olaraq termal suların qeyri-bərabər paylanmasıdır. Əksər bölgələrdə termal sular yer səthinə öz axını ilə çıxır, yəni təzyiqli sulardır(6). Lazımi tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində bu bölgələrdə yaşıllıq zolağının qorunması, əlverişli şəraitin yaradılması və yeraltı sulardan məqsədyönlü istifadə olunmasına imkan yaranacaqdır. Aparılmış texniki-iqtisadi hesablamalar göstərir ki, termal sulardan istifadə olunması təbii qaza, elektrik enerjisinə, neft məhsullarına qənaət edilməsinə imkan verəcəkdir. Termal sulardan neft quyularının təkrar işlədilməsində də (quyuların parafindən təmizlənməsi, neft çıxarılan laylarda təzyiqin yaradılması) istifadə etmək mümkündür. Tədqiqat rayonu ərazisində yayılmış termal sulardan xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində istifadə edilməsi respublika iqtisadiyyatına çox böyük səmərə gətirə bilər. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, yeraltı termal sular yüksək minerallaşmaya malik olduqda bu suların yüksək geotermik xüsusiyyətlərinə baxmayaraq onlar perspektivlik baxımından bir o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir. Bunun üçün texniki iqtisadi hesablamalar aparmaqla perspektivli sahələr ayrılmalıdır. Yüksək perspektivli sahələr: Küryanı bölgəsində termomineral sular yüksək perspektivlidir. Yüksək perspektivli sahələrdə termal suların temperaturu quyu ağzında 70-94 0 C təşkil edir. Burada suyun sərfi 576-15000 m 3 /gün-dür(7). Qeyd etmək lazımdır ki, təsvir olunan sulu komplekslərin arasında ən perspektivli Üst Təbaşir və Üst Məhsuldar qat sulu kompleksləri hesab olunur. Suların kimyəvi tərkibinə, hidrodinamik, geotermik xüsusiyyətlərinə, yatma dərinliklərinə və texniki-iqtisadi göstəricilərinə görə Üst Məhsuldar qat sulu kompleksi əsas istismar obyekti kimi hesab olunur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|